قلمرو، و دیگری رابطه لایه‏ای میان آن دو قلمرو.

فضای ذهنی اول: رابطه عقل و قلب به عنوان رابطه عامل و فرایند.

فضای ذهنی دوم: رابطه این همانی.

این رابطه به معنای آن است که قلب در این بعد همان عقل را در بر دارد و قرآن به جای آنکه از واژه «عقل» استفاده کند از کلمه «قلب» استفاده کرده است. مرحوم ملاصالح مازندرانی در شرح اصول کافی جانشینی عقل، با قلب را در آیه ۱۰ سوره ملک با آیه ۳۷ سوره ق نشان داده است.^۱ شیخ طوسی نیز در بیان عقل، این آیه را در کنار آیاتی که شامل تعابیر «لِقَومٍ یَتَفَکَّرُونَ، لِقَومٍ یَعقِلوُنَ» قرار داده و مراد از «قَلْبٌ» در تعبیر «لِمَن کاَنَ لَهُ قَلْبٌ» را عقل تفسیر کرده است.^۲ قرینه روایی نیز این برداشت را تقویت می‏کند. امام موسی بن جعفر علیهما السلام در روایتی طولانی در تفسیر این آیه، قلب را به عقل تفسیر کرده‏اند.^۳ افزون بر این در روایات «العقل مسکنه القلب»^۴ و «العقل من القلب»^۵ قلب به عنوان مسکن و جایگاه عقل معرفی شده است. قول مفسران فریقین نیز مؤید تقارب معنایی میان این دو واژه است.^۶

البته باید توجه داشت که هرچند مفسران با استناد به روایت امام کاظم علیه السلام فضای ذهنی دوم را ترجیح داده‏اند، ولی می‏توان در این روایت معنایی در نظر گرفت که با فضای ذهنی اول سازگار باشد؛ به این معنا که مقصود روایت این

قلب خواهد بود و نه آنکه بیماری در درون آن قرار داشته باشد؛ اما اگر قلب را مانند ظرفی تصور کنیم که بیماری مانند سنگ درون آن قرار گرفته، تفاوت روشن خواهد شد. در فضای ذهنی اول، قلب به عنوان یک کل دارای ظرفیت، بیمار شده است و بیماری تنها مظروف آن نیست و علاج آن با اصلاح کل ظرف - قلب - حاصل خواهد شد؛ ولی در احتمال دوم قلب به عنوان ظرف سالم خواهد بود و تنها شیءای عارضی و قابل انفکاک در درون آن قرار گرفته است. احتمال دوم مورد نظر قرآن نیست یا دست‏کم قرآن آن را به‏وضوح تصویرسازی نکرده است؛ اما به عنوان یک احتمال و فضای ذهنی قابل تصور خواهد بود.

آیات (وَ قالُوا لَوْ کنَّا نَسْمَعُ أَوْ نَعْقِلُ ما کنَّا فی أَصْحابِ السَّعیرِ)^۱ و (أَمْ تَحْسَبُ أَنَّ أَکثَرَهُمْ یسْمَعُونَ أَوْ یعْقِلُونَ إِنْ هُمْ إِلَّا کالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ سَبیلاً)^۲ و (وَ مِنْهُمْ مَنْ یسْتَمِعُونَ إِلَیك أَفَأَنْتَ تُسْمِعُ الصُّمَّ وَ لَوْکانُوا لایعْقِلُونَ)^۳ در یک فضا نازل شده‏اند. در این آیات در یک طرف سمع قرار دارد و در طرف مقابل قلب وجه فعل عقل قرار گرفته است. به این بیان که در این آیات «نَعْقِلُ، یعْقِلُونَ، لایعْقِلُونَ همنشین نَسْمَعُ، یسْمَعُونَ، تُسْمِعُ الصُّمَّ» شده‏اند. اکنون چنانچه این همنشینی را با آیه ۳۷ سوره ق مقایسه کنیم که در آن سمع و قلب همنشین شده، می‏توان مشاهده کرد که در حقیقت قلب با عقل جانشین است. استعمال مشتقات فعلی عقل به جای خود واژه مانع اثبات جانشینی نخواهد بود؛ زیرا برای اثبات جانشینی لازم نیست که لفظ عیناً تکرار شود بلکه این امکان فراهم است که فعل به جای اسم یا عکس آن بیاید.

تقارب معنایی قلب و عقل می‏تواند دو وجه داشته باشد و به عبارت دو فضای ذهنی فراروی مفسر قرار می‏دهد: یکی رابطه عامل و فرایند میان دو