نمونه اولیه به مثابه مولدی است که خاصیت زایایی^۱ دارد و سایر اعضای مقوله را تولید می‏کند و مرکزیت دارد و رتبه آن در مقوله از سایر اعضا بالاتر است. ^۲

مقولات بر اساس مصادیق خارجی - نمونه اولیه یا نمونه اعلا - شکل می‏گیرد. اگر مقوله بر اساس نمونه اولیه شکل بگیرد، این عضو محوری‏ترین و مرکزی‏ترین عضو مقوله است^۳ و بقیه عناصر به میزان مشابهت به عنصر مرکزی در مرکز یا حاشیه مقوله قرار می‏گیرند. مثلاً گنجشک در کانون مقوله پرنده و بقیه پرندگان به میزان مشابهت در مقوله عضویت می‏یابند. این بدان معناست که همه اعضا در عضویت از یک مرتبه برخوردار نیستند؛ بلکه برخی اعضا مانند مولدی هستند که اعضای دیگر را تولید می‏کنند.^۴

بر اساس دیدگاه رایج مفاهیم، سلسله‏ای را تشکیل می‏دهند که در آن هر مفهومی یک یا چند ویژگی مفاهیم خارجی را نشان می‏دهند و هر مفهومی که ویژگی کمتری را در بر داشته باشد در این سلسله در مرتبه بالاتری قرار می‏گیرد.^۵

در مقوله‏‏بندی سه سطح پایه،^۶ فرادست ^۷ و فرودست^۸ برای نشان دادن سطوح مهم مقوله‏بندی بیان شده‏اند.^۹ تفاوت‏هایی که میان این سه سطح وجود

ملاک‏های کاربردی برای تمییز سطوح مقولات از یکدیگر را می‏توان به شکل زیر فهرست کرد:

۱. مقولات سطح پایه دارای ویژگی بیشتری نسبت به مقولات سطح فرادست و فرودست هستند؛

۲. مقولات کلی‏تر یا سطح فرادست در محور افقی دارای شباهت کمتری نسبت به هم هستند. برای مثال وسایل خانه نسبت به وسایل نقلیه از شباهت کمتری نسبت به صندلی و خودرو برخوردارند؛

۳. مقولات بنیادی یا سطح پایه از تعدد برخوردارند درحالی‏که مقولات سطح فرودست دارای تعدد کمی هستند؛

۴. مقولات سطح پایه جامع‏ترین مقولات‏اند و نسبت به دو سطح دیگر اطلاع دهنده‏ترین سطوح به شمار می‏روند؛

۵. مقولات پایه در نظام شناختی انسان از اهمیت بیشتری برخوردارند؛

۶. مقولات سطح جزئی‏تر کاملاً به هم شبیه‏اند و اختلاف کمتری نسبت به دو سطح دیگر دارند؛

۷. مقولات سطح پایه از لحاظ ادراکی برجسته‏ترند؛

۸. مقولات سطح پایه دارای تصویر ذهنی‏اند؛

۹. مقولات جزئی معمولاً از لحاظ لفظی ترکیبی‏اند، درحالی‏که مقولات سطح پایه معمولاً از یک واژه تشکیل می‏شوند.^۱

سطوح مقولات^۲ پیش‏نمونه‏ای

اگر شکل‏گیری مقوله‏بندی بر اساس نظریه نمونه اولیه باشد، در این صورت