صفات، به‏ویژه به عنوان صفاتی که تحت تقدیر عقلانی قرار نمی‏گیرند، نام برده شده‏اند؛ از جمله این صفات، ربوبیت و عظمت الهی است:

۰.وَلا تُقَدِّرْ عَظَمَةَ اللَّهِ سُبْحَانَهُ عَلَی قَدْرِ عَقْلِک فَتَکونَ مِنَ الْهَالِکینَ؛^۱

عظمت خدا را به اندازه عقل خود اندازه‏گیری مکن که از هلاک‏شوندگان خواهی بود.»

افعال الهی چنانچه نشانه و آثار الهی دیده شوند، توصیه به تفکر و تعقل درباره آنها شده است، اما در چگونگی و کیفیت فعل الهی در روایات به صورت ضمنی می‏توان به نفی تعقل در آنان، اشاره‏هایی یافت؛ از جمله روایت ذیل است که عقل انسان را از درک حقیقت ربوبیت الهی، که یکی از صفات فعل خداوند به شمار می‏رود، ناتوان می‏داند:

۰.وَحَقِیقَةِ رُبُوبِیتِهِ... لا تُدْرِکهُ الْأَبْصارُ وَ لَا یحِیطُ بِهِ مِقْدَارٌ؛^۲

حقیقتِ ربوبیت الهی این است که... چشم‏ها او را درک نمی‏کند و هیچ مقداری او را به احاطه درنمی‏آورد.

حاصل اینکه، محدودیت در تقدیر هم با تنقیح مناط و هم به تصریح روایات، در شناخت صفات الهی نیز صادق است و مختص شناخت ذات نیست.

تصور

در روایات، محدودیت در تصور به «صورت‏آفرینی، تخیل، تفکر و ادراک» بازگشته است. در روایت زیر از تعابیر گوناگون (عقل، لب، وهم و فکر) برای محدودیت عقل در تصور و ادراک استفاده شده است؛ به این معنا که با تنوع واژگانی، در صدد نشان دادن ناکارآمدیِ عقل در همه شکل‏های آن است.

و با استعداد عقل‏های خویش برای تو مانند مخلوقات گوناگون، مقدار معین کردند.

این نوع تقدیر را نیز در شناخت خدا ناکارآمد می‏داند؛ چراکه این نشانه‏ها، نشانه‏هایی است که می‏تواند مخلوق را محدود کند و نه خالق را. این امر به این دلیل است که نهایت و حدّی برای خدا وجود ندارد، تا عقل آن را دریابد، زیرا اگر خداوند دارای حد باشد، محدود است و قابلیت ازدیاد و نقصان خواهد داشت.

مردی از امام رضا علیه السلام پرسید: چرا خداوند با حسّ باصره قابل درک نیست؟ حضرت فرمود: «به دلیل فرقی که بین او و مخلوقاتش وجود دارد؛ مخلوقاتی که حسّ باصره آنها را درک می‏کند. پس او والاتر از این است که چشم او را درک کند یا وهم بر او احاطه یابد و یا عقل او را ضبط نماید.» آن مرد گفت: برای من حدّ او را مشخص کن! حضرت فرمود: «او حدی ندارد.» مرد گفت: چرا؟ حضرت فرمود: «زیرا هر محدودی، متناهی به حد است و هنگامی که امکان محدود کردن باشد، احتمال زیادت و نقصان نیز هست؛ پس غیرمحدود است و قابل ازدیاد، نقصان، تجزیه و تصور نیست.»^۱

تقدیر و تحدید عقل، زمانی حاصل می‏شود که موضوع شناخت، تحدیدپذیر باشد. بنابراین عقل در فعل الهی نسبت به مخلوق، قابلیت نشانه‏گذاری و تحدید دارد؛ لذا در روایات به تفکر و تدبر در آیات و نشانه‏های الهی سفارش شده است: «مَنْ تَفَکرَ فِی آلَاءِ الله سُبْحَانَهُ وُفِّقَ؛^۲ هر کس در مخلوقات خداوند تفکر کرد، به موفقیت دست یافت»؛ اما درباره نحوه اضافه فعل به خداوند، ساکت است.

عدم تقدیر عقل در شناخت خداوند، در مواردی به صورت مطلق در روایات آمده است که شامل ذات و صفات خداوند می‏گردد، و در مواردی دیگر برخی