215
کلام شیعه در پژوهش‌های غربی - دفتر دوم

است، پیکی را نزد کاظم [علیه السلام] فرستاد تا بداند که آیا برای ابراز (اظهار) هویت ‌‌امام [علیه السلام] اجازه دارد یا ‌این‌که باید احتیاط کرده و آن را پنهان کند (یستعمل التقیّه فی کتمانه).۱ ‌این‌که چنین احتیاط‌هایی غیرضروری نبوده‌‌اند را می‌‌توان به روشنی از نقلی دریافت که براساس آن، ترس از «ستمگر زمانه» (یعنی هارون الرشید) چنان بود که کاظم [علیه السلام] ‌‌امامت خود را کتمان می‌‌کرد (کان... کاتماً فی أمره) و پیروان وی نیز جرأت نداشتند با وی ملاقات کرده یا در ملأ عام او را رهبر خود معرفی کنند.۲ با این حال تمامی شیعیان آن نسل به قدر کافی دقیق و هوشیار نبودند: گفته می‌شود که قصور برخی از ایشان در مخفی نگاه داشتن هویت وی باعث فراگیر شدن این اطلاعات، و سرانجام منجر به دستگیری و در نهایت، فوت ‌‌امام [علیه السلام] شد.۳

کتمان هویت ‌‌امام گاهی با خطاب قرار دادن صادق [علیه السلام] با عناوینی کلی مانند العالم (مرد دانشمند) انجام می‌شد.۴ با این حال با وجود یک استثنای قابل توجه، به

1.. شیخ صدوق، کمال الدین، ص۳۴۷. هم‌چنین ر.ک:
van Ess, Theologie, I, p. ۳۲۴; Modarressi, Crisis and Consolidation in the Formative Period of Shī‘īte Islam: Abū Ja‘far ibn Qiba al-Razi and His Contribution to Imamite Shiite Thought, p. ۱۰۴-۱۰۵.

2.. شیخ صدوق، کمال الدین، ص۳۴۷. هنگامی که هشام‌بن‌حکَم کوشید از موضوع هویت امام خود طفره رود، این کار را تقریباً به بهای جانش انجام داد؛ جزئیات این رخداد در شیخ صدوق، کمال الدین، ص۳۴۷، و نقل مفصل‌تر آن در ص۳۴۸ـ۳۵۳ آمده است.

3.. علامه مجلسی، مرآة العقول، ج۳، ص۱۲۶-۱۲۷ (که شرحی است بر کلینی، الکافی، ج۱، ص۲۶۰، ش۵).

4.. Kohlberg, "Imam and Community in the Pre-Ghayba Period", Authority and Political Culture in Shi‘ism, p. ۲۵-۵۳, at p. ۲۶, repr. in Belief and Law in Imāmī Shī‘ism;
قس: سخن ابو جعفر اسکافی (د. ۲۴۰ق/۸۵۴-۸۵۵م)، نویسنده‌ای معتزلی که می‌گوید در دوران بنی‌امیه کسانی که از علی‌[ علیه السلام] روایت نقل می‌کردند جرأت نمی‌کردند وی را با نامش مورد اشاره قرار دهند، بلکه می‌گفتند: «مردی از قریش (رجل من قریش)»؛ ر.ک: نقد العثمانیّة، بخش‌هایی که به عثمانیّة جاحظ، ص۲۸۲ افزوده شده، قس: ص۲۸۵.


کلام شیعه در پژوهش‌های غربی - دفتر دوم
214

گزینه‌ای نیز دارند. بر اساس یکی از این گزارش‌‌ها، قابیل می‌‌دانست که شیث [علیه السلام] دارای علم فوق بشری است و وی را تهدید کرد که اگر برخورداری از این علم را برملا سازد، او را خواهد کشت. شیث [علیه السلام] برای جلوگیری از این خطر به همراه فرزندان و نوادگانش دره‌‌ای را که در آن با قابیل و فرزندانش مبارزه کرده بودند، ترک کرده و برفراز کوهی هجرت نمود.‌‌‌ آن‌ها در آن جا زندگی مجزایی سپری کردند که در آن از لحاظ جسمانی و اجتماعی از آزاررسانندگان خویش جدا بودند.۱

ائمه [علیهم السلام]، گرچه از گزینه هدایت پیروان خود از راه دور و از خارج از سرزمین‌‌های ظلم بهره‌مند نبودند، اما گاهی به شیوه کتمان هویت خود، از یک تدبیر حفاظتی متفاوت استفاده می‌‌کردند. بر اساس داستانی، ‌‌امام ششم، جعفر صادق [علیه السلام] رفتار یکی از یاران خود را که ‌‌امام [علیه السلام] را در مسیر دیده اما نزدیک نرفته و استقبال نکرده بود، تحسین نمود؛ و در عین حال کسانی را که ‌‌امام [علیه السلام] را به نام خطاب می‌‌کردند، مورد نکوهش قرار داد.۲ طبق نقلی دیگر، صادق [علیه السلام] روزی با فرزند خویش موسی کاظم [علیه السلام] در بازار مدینه قدم می‌‌زد. مردی لباس موسی [علیه السلام] را کشید و از هویت وی پرسید؛ صادق [علیه السلام] گفت که او را نمی‌شناسد.۳ رفتار زرارة بن أعین۴ پس از فوت صادق [علیه السلام] نمونه‌‌ای دیگر از این باب است. گفته شده زراره، که از معدود افراد ممتازی بود که به وی گفته شده بود کاظم [علیه السلام] ‌‌امام بعدی

1.. عیاشی، التفسیر، ج۱، ص۳۰۷، ش۷۷؛ به نقل از آن، بحرانی، البرهان فی تفسیر القرآن، ج۱، ص۴۶۱؛
Rubin, "Prophets and Progenitors in the Early Shi‘a Tradition", p. ۴۱-۶۵, at p. ۵۷;Kohlberg, "Some Shi‘i Views of the Antediluvian World", SI, ۵۲, p. ۴۱-۶۶, at p. ۴۶-۴۷, repr. in Belief and Law in Imāmī Shī‘ism;
قس: مسعودی، إثبات الوصیة، ص۱۶ـ۱۷.

2.. نوبختی، فرق الشیعة، ص۹۲؛ اشعری قمّی، المقالات و الفرق، ص۱۰۵، هم‌چنین ر.ک: کلینی، الکافی، ج۲، ص۲۱۸ـ۲۱۹، ش۹.

3.. منسوب به امام رضا علیه السلام، فقه الرضا، ص۳۳۸، که عمدتاً از کتاب التکلیف شلمغانی استفاده کرده؛ قس:
EIr, art. ''‘Alī al-Reẓā" (W. Madelung), at I, p. ۸۷۹b.

4.. در مورد وی ر.ک: van Ess, Theologie, I, p. ۳۲۱-۳۳۰.

  • نام منبع :
    کلام شیعه در پژوهش‌های غربی - دفتر دوم
    تعداد جلد :
    2
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    01/01/1399
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 743
صفحه از 302
پرینت  ارسال به