۲. تقیّه احتیاطی

به طور کلی می‌‌توان دو نوع تقیّه احتیاطی را از یکدیگر تمییز داد. تفاوت میان این دو نوع، از حیث مقدار است: نوع اوّل منفعلانه و مبتنی بر کتمان حقیقت - مانند کتمان برخی ‌‌‌عقاید یا متون یا هویت برخی از ائمه [علیهم السلام] - است. مشخصه نوع دوم که آن را «دورویی» می‌‌نامم، استفاده از کلمات یا حرکاتی با قصد گمراه‌سازی مخالفان شخص است.

۲.۱. کتمان

۲.۱.۱. ائمه [علیهم السلام]

شیعیان ‌‌امامی اولیه، برخلاف برخی دیگر از اقلیت‌‌های مذهبی، در حاشیه امپراتوری اسلامی زندگی نمی‌‌کردند و نمی‌‌توانستند به آسانی به مناطق دور‌‌دست پناهنده شوند. مهاجرت به پناهگاهی امن، برای آنان کاری دشوار و خطرناک بود و به همین خاطر هرگز چنین نمی‌کردند.^۱ با این حال، همان‌‌گونه که می‌‌توان در گزارش‌‌های شیعیان از جوامع اولیه مؤمنان مشاهده کرد، آن‌ها می‌‌دانستند که چنین

تشیع ‌‌امامی اولیه (یا به اختصار، «مکتب تشیع»)، ارتباط داده‌‌اند.^۱ تقیّه از لحاظ درونمایه، به دو نوع اصلی تقسیم می‌‌شود: یکی مبتنی بر ترس از دشمنان خارجی است، و دیگری مبتنی بر نیاز به مخفی نگاه داشتن ‌‌‌عقاید رازآلود از غیرشیعیان. من نوع اول را «تقیّه احتیاطی» و نوع دوم را «تقیّه غیراحتیاطی» می‌‌نامم. در ادامه، می‌کوشم ابتدا انواع مختلف تقیّه احتیاطی را دسته‌‌بندی کرده؛ سپس، به شرح مدارک و اسناد دال بر وجود تقیّه غیراحتیاطی پرداخته؛ و سرانجام، در بخش نتیجه‌گیری، رابطه‌‌ای میان این دو نوع برقرار کنم.

واژه تقیّه به معنای «ترس» یا «احتیاط» است؛ اما اصطلاحاً معانی متفاوتی از جمله «دورویی احتیاطی (یا پرهیزکارانه، دینی، مصلحت‌آمیز، در ‌‌‌عقاید شخص)»، «مراقبت از خود با دورویی» و «حفظ اسرار» در ترجمه آن بیان می‌شود. تقیّه، در منابع شیعی، بر روش‌های مختلف ادامه دادن به دورویی، خصوصاً کتمان حقیقت و اعلام نادرست، دلالت دارد، و معمولاً فقط خود اوضاع و شرایط می‌‌تواند تعیین شکل خاصی از مراقبت از خود که تقیّه بدان ناظر است، را مشخص کند. کتمان (با معنای لغوی «پنهان‌کاری») معمولاً با تقیّه مترادف است، گرچه بیشتر در موقعیت کتمان حقیقت (suppressio veri) به کار می‌‌رود تا دورویی (suggestio falsi).^۲