هشام  بن حکم و مخالفت با معتزله اشاره کرده است، اگرچه وی نیز در پیروی نوبختیان از معتزله با خانم اشمیتکه هم‌‌نظر است. وی در این‌باره می‌‌گوید: «نوبختیان با معتزله در یک خط واقع‌اند و با شیخ مفید موافقت ندارند ولی در تعریف انسان به عنوان یک نفس، نوبختیان از متکلم امامی قدیمی هشام بن حکم پیروی می‌‌کردند».^۱

وی به برخی وجوه اختلاف میان نوبختیان و معتزله نیز اشاره می‌‌کند که شامل تحریف قرآن، مؤمن خواندن مرتکب کبیره، ردّ نظریه منزلت معتزله می‌‌شود.^۲ هم‌چنین نجاشی کتابی برای حسن بن موسی نوبختی نام می‌‌برد با عنوان استطاعت و تصریح می‌‌کند که حسن بن موسی در استطاعت از عقیده هشام بن حکم پیروی می‌‌کرده است.^۳ ثانیاً مخالفت آنان با خلق اعمال انسان توسط خداوند زیربنای عقلانی و فلسفی داشت نه معتزلی. بنابر قول کتاب خاندان نوبختی ابوسهل بن نوبخت بعد از مرگ منصور عباسی تا پایان عمر خود در «بیت‌‌الحکمة» به سر برده است.^۴ ابومحمد حسن بن موسی نیز که از متکلمین و فلاسفه بزرگ زمان خود بوده است کتابی با عنوان الآراء و الدیانات داشته که بزرگ‌‌ترین کتاب وی به شمار می‌‌رود. بیشتر منقولات این کتاب فلسفه و کلام بوده است و نشان می‌‌دهد وی نوعی تلفیق میان کلام و فلسفه ایجاد کرده است. شواهد دیگری نیز وجود دارد که نشان‌گر گرایش فلسفی نوبختیان می‌‌باشد.^۵ افزون بر این بسیاری از کتاب‌‌ها و نوشته‌‌های نوبختیان در رد آرا و اندیشه‌‌های معتزله بوده است.^۶ حاصل این‌که کلام نوبختیان از دو منبع حدیث شیعی و عقل فلسفی بهره می‌‌برده است.

اصحاب امامان علیهم السلام از اهل حدیث در این خصوص ادعایی است که با واقعیت تاریخی کلام شیعه مطابقت ندارد.

۲. ۴. کلام فلسفی یا کلام معتزلی شیعه

یکی از مواردی که مؤلف در بخش اول مقاله خود یعنی توصیف تاریخ کلام شیعه به آن اشاره کرده است بحث نوبختیان و نظریات کلامی آنان است. وی چنین قلمداد می‌‌کند که نوبختیان نیز در نظریات کلامی خود از معتزله تأثیر پذیرفته‌اند؛ چرا که نوبختیان با تصور شبه انسانی از خدا مخالف بودند و برای انسان اراده و اختیار قائل بوده‌‌اند.

«بنو نوبخت با معتزلیان در توحید موافق بودند چرا که با هر تصور شبه انسانی از خدا مخالفت می‌‌کردند و هم‌چنین در عدل الهی با آنان موافق بودند به گونه‌‌ای که اراده آزاد انسان را اثبات می‌‌کردند و با این عقیده که خداوند اعمال انسان را خلق می‌کند، مخالف بودند».^۱

اما آن‌چه در مورد بنو نوبخت نیز به نظر صحیح می‌‌رسد این است که نوبختیان در درجه اول پیرو معارفی بودند که از اهل بیت علیهم السلام به دست آورده بودند و در مرحله بعد آنان کلام فلسفی را در شیعه بنیان گذاشتند نه کلام متمایل به معتزله را. مخالفت نوبختیان با تصور شبه انسانی از خدا و این‌که اراده و اختیار انسان را در افعالش تأیید می‌‌کردند اولاً به معنای این نیست که در این نظر از معتزله پیروی می‌‌کردند بلکه آنان از اصحاب امامان علیهم السلام تبعیت می‌‌کردند که روایاتی چون «لَا جَبْرَ وَ لَا تَفْوِيضَ وَ لَکنْ أَمْرٌ بَيْنَ أَمْرَيْنِ»^۲ را ترویج می‌‌دادند. حتی مؤلف کتاب اندیشه‌‌های کلامی شیخ مفید به پیروی نوبختیان در برخی مسائل کلامی از