147
اندیشه‌های ‌کلامی خاندان اعین

امام صادق علیه السلام با بیان اینکه «زراره می‌خواهد با من در مورد قَدر بحث کند و این دین من و اجداد من نیست» از پذیرفتن زراره امتناع می‌کند.۱ در ادبیات اهل‌بیت علیهم السلام اگر کسی قائل باشد که خداوند متعال استطاعت و قدرت را به انسان داده است و انسان قبل الفعل تمام عناصر انجام فعل را در اختیار دارد، در واقع به قدر و تفویض معتقد شده است.۲

زراره استطاعت مع الفعل را منجر به جبر می‌دانست؛ از این رو، بر نظریه استطاعت قبل از فعل پای می‌فشرد. وجود کتاب الاستطاعه والجبر در میان آثار او۳ ما را با این دغدغه اساسی زراره آشنا می‌کند. از نام این کتاب برمی‌آید که وی سعی فراوانی برای حل این مشکل كرده است. شاید بتوان گفت كه ناتوانی زراره در جمع

1.. علی بن محمد بن قتیبة، قال حدثنی محمد بن أحمد، عن محمد بن عیسى، عن إبراهیم بن عبد الحمید، عن الولید بن صبیح، قال مررت فی الروضة بالمدینة فإذا إنسان قد جذبنی، فالتفت فإذا أنا بزرارة، فقال لی استأذن لی على صاحبك قال فخرجت من المسجد فدخلت على أبی عبداللّه علیه السلام فأخبرته الخبر فضرب بیده إلى لحیته، ثم قال أبو عبداللّه علیه السلام لا تأذن له لا تأذن له، لا تأذن له فإن زرارة یریدنی على القدر على كبر السن و لیس من دینی و لا دین آبائی (همان، ص۱۵۹۔۱۶۰).

2.. در معارف اهل بیت علیهم السلامعلی‌رغم اینکه انسان از شرایط انجام فعل به صورت آزادانه برخوردار است، تحقق خارجی فعل به اذن و مشیت الهی نیز بستگی دارد. بدون مشیت الهی، فعل اختیاری انسان در خارج تحقق نمی‌یابد. این دیدگاه همان است که با تعبیر «لا جبر و لا تفویض بل امر بین الامرین» از آن یاد کرده‌اند (برای نمونه نک: کلینی، الکافی، ج ۱، ص ۲۶۹).

3.. شیخ طوسی، الفهرست، ص۷۴۔ ۷۵.


اندیشه‌های ‌کلامی خاندان اعین
146

از این روایت به دست می‌آید که امام علیه السلام می‌خواست به او بفرماید که همه استطاعت به زاد و راحله و صحت نیست، بلکه اذن بیرونی را هم لازم دارد. این اذن همان چیزی است که هشام بن‌حکم آن را «السبب الوارد المهیج» می‌دانست. بر اساس این گزارش، زراره یک سؤال فقهی کرده و سپس سؤال فقهی را به مباحث کلامی تسری داده و نتیجه گرفته است که استطاعت قبل از فعل حاصل می‌شود. در توضیح اشتباه زراره در تسری این بحث فقهی به کلامی باید گفت كه در استطاعت فقهی بحث از انجام فعل نیست، بلکه فقط توانایی اولیه برای انجام فعل منظور است؛ اما در مباحث کلامی توانایی بر تحقق خارجی فعل مطرح است، از این رو زراره با تسری استطاعت فقهی به استطاعت کلامی، در واقع انسان را در واقع کردن فعل در خارج توانا می‌دانسته است.

به نظر می‌آید نظریه استطاعت زراره به دیدگاه اهل قَدَر نزدیک شده است و زراره تا پایان عمر نتوانسته نظرگاه خود را با معارف اصیل اهل‌بیت علیهم السلام تطبیق دهد. اعتراضات امام صادق علیه السلام به اندیشه زراره تا کهن‌سالی آن حضرت،۱ که مصادف با دوران بیماری و وفات زراره بود،۲ ادامه داشت، در کنار انتقاد امام رضا علیه السلام از اندیشه زراره۳ نشان می‌دهد كه زراره تا پایان عمر موفق به تصحیح اندیشه استطاعتش نشده است. از این رو، در برخی ازگزارش‌ها زراره به تفویض متهم شده است.۴

1.. همان، ص ۱۵۹۔۱۶۰.

2.. همان، ص ۱۵۳۔۱۵۴.

3.. همان، ص ۱۴۵.

4.. حدثنی حمدویه و إبراهیم ابنا نصیر، قالا حدثنا العبیدی، عن هشام بن إبراهیم الختلی و هو المشرقی، قال قال لی أبو الحسن الخراسانی علیه السلام كیف تقولون فی الاستطاعة بعد یونس فذهب فیها مذهب زرارة و مذهب زرارة هو الخطاء، فقلت لا، و لكنه بأبی أنت و أمی ما یقول زرارة فی الاستطاعة و قول زرارة فیمن قدر و نحن منه براء و لیس من دین آبائك، و قال الآخرون بالجبر و نحن منه براء و لیس من دین آبائك، قال فبأی شی‏ء تقولون قلت بقول أبی عبداللّه علیه السلامو سأل عن قول اللّه عزّو جل وَ للّه عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَیتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَیهِ سَبِیلًا، ما استطاعته قال، فقال أبو عبداللّه علیه السلام صحته و ماله فنحن بقول أبی عبداللّه علیه السلام نأخذ قال صدق أبو عبداللّه علیه السلام هذا هو الحق ((کشی، اختیار معرفة الرجال، ص۱۴۵؛ برای نمونه بیشتر نک: همان، ص ۱۵۹۔۱۶۰).

  • نام منبع :
    اندیشه‌های ‌کلامی خاندان اعین
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    01/01/1399
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 1056
صفحه از 208
پرینت  ارسال به