127
اندیشه‌های ‌کلامی خاندان اعین

شاهد دیگر بر وجود اختلاف در مسئله صفات این بود كه برخی اصحاب، برخی دیگر را به داشتن عقاید نادرست در این مسئله متهم می‌كردند. برخی شیعیان عصر امام حسن عسگری علیه السلام می‌اندیشیدند که هشام بن‌حکم معتقد بوده خداوند به اشیا قبل از خلقت‌شان آگاه نیست.۱

پرسش‌های ‌فراوان شیعیان از ائمه علیه السلام درباره علم خداوند به اشیا قبل از خلقت‌شان۲ می‌تواند شاهد دیگری بر این اختلاف باشد. در نگاه نخست این سؤالات کاملاً طبیعی به نظر می‌رسد، اما باید در نظر داشت که امکان دارد این سؤالات از فضای موجود آن زمان نشئت گرفته باشد که برخی امامیان از کلمات برخی عالمان امامی، جاهل بودن خداوند به اشیا قبل از خلقت‌شان را برداشت می‌کردند؛ چنانكه درباره هشام بن‌حکم چنین تصوری داشتند.

پس از روشن شدن وجود اصل اختلاف در مسئله صفات الهی، بايد ديد ریشه اين اختلاف چه چیزی بوده است. این اختلافات ناشی از یک شبهه ذهنی نبوده، بلکه ریشه در نکات بسیار دقیق معرفتی داشته که از ناحیه اهل‌بیت علیهم السلام مطرح می‌شده است. این اختلافات به مسئله صفات ذات و فعل برمی‌گردد که از معارف دقیق اهل‌بیت علیهم السلام است. در آن عصر این بحث که از سوی ائمه علیهم السلام مطرح شده بود، مورد توجه متکلمان قرار گرفت. آنان درباره اين مسئله نظریه‌هایی مطرح كردند

1.. و قد روى سعد بن عبداللّه عن أبی هاشم الجعفری قال سأل محمد بن صالح الأرمنی أبا محمد العسكری علیه السلام عن قول اللّه عزّو جل (یمْحُوا اللّه ما یشاءُ وَ یثْبِتُ وَ عِنْدَهُ أُمُّ الْكِتابِ) فقال أبو محمد و هل یمحو إلا ما كان و یثبت إلا ما لم یكن فقلت فی نفسی هذا خلاف ما یقول هشام بن الحكم إنه لا یعلم الشی‏ء حتى یكون فنظر إلی أبو محمد علیه السلام فقال تعالى الجبار العالم بالأشیاء قبل كونها (شیخ طوسی، الغیبة، ص ۴۳۰۔۴۳۱).

2.. برای نمونه نک: کلینی، الکافی، ج۱، ص ۱۰۷، ۱۴۸؛ شیخ صدوق، التوحید، ص۱۳۷.


اندیشه‌های ‌کلامی خاندان اعین
126

از سخنان اشعری نتیجه‌گیری می‌شود که زراره و اصحابش در مسئله صفات الهی با جریان عمومی و اصلی امامیه هم‌نوا بوده‌اند. در تبیین دیدگاه آل‌اعین در صفات نیز این مسئله تأیید خواهد شد که نظرگاه زراره با دیدگاه اصلی امامیه هماهنگ بوده و مخالفت و تعارضی نداشته است.

همان‌گونه که اشعری گفته است در عصر حضور ائمه علیهم السلام، امامیه در تبیین صفات الهی اختلاف داشته‌اند و برای برطرف کردن این اختلافات به محضر ائمه علیهم السلام مراجعه می‌کردند؛ شاهد این ادعا بازتاب این اختلافات در روایات شیعه است. در باب صفات و ذات از کتاب اصول کافی دو روایت وجود دارد که این اختلاف را نقل کرده است: جعفر بن‌محمد بن‌حمزه می‌گوید به امام علیه السلام نامه نوشتم که دوستان شما در کوفه در باب علم الهی اختلاف دارند. بعضی از شیعیان شما می‌گویند خداوند قبل از خلق اشیا عالم بوده است و گروهی دیگر می‌گویند که خداوند از ازل عالم نبوده است، چون معنای علم، فعل است و اگر قائل شویم که خداوند علم دارد، لازم می‌آید كه فعلی انجام داده باشد و در این صورت پذیرفته‌ایم که از ازل فعلی با خداوند همراه بوده است. شما دیدگاهتان را بفرمایید تا من همان را بپذیرم و از آن تجاوز نکنم. حضرت علیه السلام در جواب نوشتند خداوند عالم است و از ازل علم داشته است.۱ در روایت دوم، فضیل بن‌سکّره می‌گوید به امام علیه السلام عرض کردم به من بگویید که خداوند قبل از اینکه خلق را خلق کند، زمانی که تنهای تنها بود، علم داشت یا خیر. دوستان شما در این بحث اختلاف کرده‌اند؛ بعضی می‌گویند خداوند قبل از اینکه خلق کند، علم داشت. امام علیه السلام در جواب فرمود: خداوند از ازل عالم است.۲

1.. کلینی، الکافی، ج ۱، ص ۱۰۷.

2.. همان، ص ۱۰۸. در خصوص جواب امام علیه السلام باید گفت كه یک سری معارف ناب و دقیق در اندیشه ائمه علیهم السلام وجود دارد که آن را به هرکسی نمی‌فرمودند؛ مثلاً در این دو روایت، امام علیه السلام در جواب پرسش آن فرد فرمودند: «لم یزل اللّه عالماً تبارك و تعالی ذکره»، یعنی فعلاً برای تو در این مسئله کافی است که بگویی خداوند عالم است؛ اما جواب دقیق این مسئله را به آن شخص بازگو نکرده‌‌‌‌‌‌‌‌‌اند. جواب دقیق‌تر این مسئله بحث صفات فعل و صفات ذات است که به زودی مطرح خواهیم كرد.

  • نام منبع :
    اندیشه‌های ‌کلامی خاندان اعین
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    01/01/1399
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 1051
صفحه از 208
پرینت  ارسال به