123
اندیشه‌های ‌کلامی خاندان اعین

متصف به این صفات شد.۱ فرقه دوم دیدگاه خاصی ندارد.۲

دیدگاه سوم معتقد است تا زمانی که خداوند اشیا را خلق نکرده، نمی‌توانیم خدا را به قدرت، سمع و بصر ازلی توصیف کنیم. قدرت در زمانی تعلق می‌گیرد که مقدوری باشد و سمع وقتی انجام می‌شود که صوتی باشد؛ از این رو، تا هنگامی که چیزی حادث نشده باشد، اینکه بگوییم خداوند متعال به این علم دارد، بی‌معنا است.۳ از کلام اشعری برمی‌آید که اختلاف دیدگاه زراره با قائلان به این قول در این است که زراره و اصحابش می‌گفتند: «حتی خلق ذلک لنفسه؛ یعنی تا اینکه صفات را برای خودش خلق کند»؛ ولی قائلان به قول سوم می‌گویند: «حتی یحدث الاشیاء؛ یعنی تا زمانی كه خداوند اشیا را خلق كند». این قسمت از نظریه این دو دیدگاه، ناظر به چگونگی تحقق علم فعلی خداوند است. فرقه نخست بر این باورند که علم فعلی زمانی محقق خواهد شد که خداوند علم به آن شیء را خلق کند و نظریه سوم می‌گوید این علم فعلی زمانی خواهد بود که خداوند آن شیء را خلق کند.

بر اساس دیدگاه چهارم، خداوند از ازل حی نبوده و سپس حی شده است.۴ این قول فقط درباره صفت حی است و نظر قائلان به این قول در باب بقیه صفات معلوم نیست.

دیدگاه پنجم قول مؤمن‌الطاق است. وی قائل است كه خداوند عالم فی نفسه است، نه به این معنا که به وجود خارجی اشیا قبل از تقدیرشان علم داشته باشد؛ زیرا هنوز چیزی نیست. عالم است یعنی به هیچ چیز جهل ندارد. به این علم در اصطلاح، علم ذاتی خداوند گفته می‌شود؛ یعنی خداوند در ذات خود عالم است، ولی علم به وجود اشیا زمانی حاصل می‌شود که خداوند آن شیء را تقدیر و اراده

1.. اشعری، مقالات الاسلامیین، ص ۳۶.

2.. همان.

3.. همان.

4.. اشعری، مقالات الاسلامیین، ص۳۷.


اندیشه‌های ‌کلامی خاندان اعین
122

در قرن اول نیز سخنان عمیقی از ائمه علیهم السلام در مورد صفات الهی صادر شده۱ و در مواردی نیز به ابهامات سایر گروه‌های فکری پاسخ داده شده است.۲

سعی این نوشتار بر فهم دیدگاه یکی از مهم‌ترین خاندان‌های ‌علمی دوران حضور ائمه علیهم السلام، یعنی آل‌اعین، است. از این رو، می‌طلبد كه نخست به‌تفصیل اندیشه امامیه را در دوران حضور ائمه علیهم السلام بیان و به اختلافات آنان، به‌ویژه اختلاف با خاندان اعین، اشاره کنیم. اشعری در مقالات الاسلامیین شیعیان را در بحث صفات الهی به نُه فرقه تقسیم كرده است. سخن اشعری ملاک ‌و مبنای كتب مقالات‌نویسی بعد، همچون فِرق بغدادی، برای تقسیم شیعه به فرقه‌های مختلف قرار گرفت و همین انتسابات با این عبارات یا اندكی تفاوت در منابع بعدی تكرار شد. به همين دلیل عبارات اشعری بهترین گزینه برای بررسی دیدگاه امامیان در آن برهه است. فرقه‌هایی كه اشعری مطرح كرده چنین‌اند:

دیدگاه اول منسوب به زراره و اصحاب او است. آنان قائل بودند كه خداوند از ازل، سمیع، علیم و بصیر نبود و بعد از آنکه این صفات را برای خود خلق کرد،

1.. برای نمونه نک: نهج‌البلاغه، خطبه نخست؛ کلینی، الکافی، ج۱، ص۱۰۰.

2.. عن یزید بن رویان قال دخل نافع بن الأزرق المسجد الحرام و الحسین بن علی علیه السلام مع عبداللّه بن عباس جالسان فی الحجر فجلس إلیهما ثم قال یا ابن عباس صف لی إلهك الذی تعبده، فأطرق ابن عباس طویلا مستبطئا بقوله فقال له الحسین إلی یا ابن الأزرق المتورط فی الضلالة المرتكن فی الجهالة أجیبك عما سألت عنه، فقال ما إیاك سألت فتجیبنی، فقال له ابن عباس مه عن ابن رسول اللّه فإنه من أهل بیت النبوة و معه من (معدن) الحكمة فقال له صف لی فقال له أصفه بما وصف به نفسه و أعرفه بما عرف به نفسه، لا یدرك بالحواس، و لا یقاس بالناس، قریب غیر ملتزق، و بعید غیر مقص، یوحد و لا یتبعض لا إله إلا هو الكبیر المتعال، قال‏ فبكى ابن الأزرق بكاء شدیدا فقال له الحسین ما یبكیك قال بكیت من حسن وصفك... (عیاشی، تفسیر العیاشی، ج۲، ص ۳۳۸ ۔۳۳۷).

  • نام منبع :
    اندیشه‌های ‌کلامی خاندان اعین
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    01/01/1399
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 1084
صفحه از 208
پرینت  ارسال به