مسئله ایمان و کفر نظریه‌پردازی كردند. برخی مسائل ایمان و کفر، مورد اتفاق نظر همه آنان بود، از جمله فرق بین اسلام و ایمان. در نگاه آنان، اسلام اعم از ایمان و باعث حفظ و حرمت جان و مال و ناموس شخص و ازدواج و ارث بود و ایمان در درجه‌‌ای بالاتر از اسلام، تقرب و در نتیجه ورود به بهشت را در پی داشت. شیخ مفید در اوائل المقالات می‌نویسد:
امامیه بر این عقیده اتفاق نظر دارند که اسلام غیر از ایمان است و هر مؤمنی مسلمان است در حالی که هر مسلمانی مؤمن نیست؛ اما معتزله و بسیاری از خوارج بر خلاف این عقیده هستند و گمان کرده‌اند که هر مسلمانی مؤمن است و هیچ فرقی بین اسلام و ایمان در دین نیست.۱
در یكی از روایاتی که به این تفاوت اشاره دارد، از امام صادق علیه السلام وارد شده است: «با اسلام جان محفوظ می‌ماند، امانت ادا می‌شود و فروج بدان حلال می‌‌شوند؛ ولی ثواب و پاداش آخرت با ایمان است».۲ در روایت دیگری این تفاوت آشکارتر بیان می‌شود: «ایمان اقرار و عمل است، ولی اسلام فقط اقرار کردن است».۳
گویا در مورد ماهیت ایمان بین امامیان اختلاف نظر وجود داشته است. اشعری در مقالات الاسلامیین امامیه را در زمینه ایمان و کفر دارای سه نظریه دانسته است: دیدگاه نخست که از آنِ اکثر شیعیان بود، ایمان را اقرار به توحید، رسول خدا صلی الله علیه و اله، امامان صلی الله علیه و اله و هر آنچه كه آنان آورده‌اند، می‌دانست و معرفت به این موارد را نیز اضطراری می‌شمرد؛ پس آن که بشناسد و اقرار کند، مسلمان و مؤمن است و آن که اقرار کند در حالی که نمی‌شناسد، مسلمان است، ولی مؤمن نیست.۴ دیدگاه دوم از
