149
اندیشه‌های ‌کلامی خاندان اعین

مشیت و تقدیر خداوند کند.

با بررسی اسناد تاریخی و روایی روشن می‌شود که خاندان اعین با قبول اشکالات وارد بر دیدگاه زراره، برای اصلاح آن تلاش كرده‌اند. نسل دوم این خاندان با عرضه دیدگاه زراره بر ائمه علیهم السلام، به حل مشکلات بحث راه یافتند و به این ترتیب خاندان زراره و شاگردان او به نظریه اهل‌بیت علیهم السلام بازگشتند. حمزة بن‌حمران از امام صادق علیهم السلام علت لعن عمویش، زراره، را جویا شد و امام علیه السلام نقل شدن سخنان ناصواب در مورد او را سبب این برائت عنوان کرد. سپس حمزه اندیشه زراره در باب استطاعت را به امام علیه السلام عرضه کرد.۱

در گزارشی دیگر امام صادق علیه السلام جواب پرسش حمزة بن‌حمران از استطاعت را نداد؛ ولی او سؤالش را تکرار کرد تا اینکه به نتیجه رسید.۲ این روایت، با توجه به این نکته که راوی آن نیز عبید بن‌زراره است، به‌خوبی پی‌گیری مصرّانه این خاندان در اصلاح اندیشه استطاعت بر اساس آموزه‌های ‌اهل‌بیت علیهم السلام را نشان می‌دهد. از

1.. محمد بن مسعود، قال حدثنی عبداللّه بن محمد بن خالد، قال حدثنی الوشاء، عن ابن خداش، عن علی بن إسماعیل، عن ربعی، عن الهیثم بن حفص العطار، قال سمعت حمزة بن حمران، یقول حین قدم من الیمن لقیت أبا عبداللّه علیه السلامفقلت له بلغنی أنك لعنت عمی زرارة قال فرفع یده حتى صك بها صدره، ثم قال لا و اللّه ما قلت و لكنكم تأتون عنه بأشیاء فأقول من قال هذا فأنا منه بری‏ء، قال قلت فأحكی لك ما یقول قال نعم، قال قلت إن اللّه عزّو جل لم یكلف العباد إلا ما یطیقون و أنهم لن یعملوا إلا أن یشاء اللّه و یرید و یقضی، قال هو و اللّه الحق، و دخل علینا صاحب الزطی فقال له یا میسر أ لست على هذا قال على أی شی‏ء أصلحك اللّه أو جعلت‏ فداك قال فأعاد هذا القول علیه كما قلت له، ثم قال هذا و اللّه دینی و دین آبائی (کشی، اختیار معرفة الرجال، ص۱۴۵).

2.. حدثنا محمد بن الحسن بن أحمد بن الولید رحمه اللّه قال حدثنا الحسین بن الحسن بن أبان عن الحسین بن سعید عن عبید بن زرارة قال حدثنی حمزة بن حمران قال سألت أبا عبداللّه علیه السلام عن الاستطاعة فلم یجبنی فدخلت علیه دخلة أخرى فقلت أصلحك اللّه إنه قد وقع فی قلبی منها شی‏ء لا یخرجه إلا شی‏ء أسمعه منك قال فإنه لا یضرك ما كان فی قلبك قلت أصلحك اللّه فإنی أقول إن اللّه تبارك و تعالى لم یكلف العباد إلا ما یستطیعون و إلا ما یطیقون فإنهم لا یصنعون شیئا من ذلك إلا بإرادة اللّه و مشیته و قضائه و قدره قال هذا دین اللّه الذی أنا علیه و آبائی أو كما قال (شیخ صدوق، التوحید، ص۳۴۶)‏.


اندیشه‌های ‌کلامی خاندان اعین
148

بین مشیت عام الهی و استطاعت انسان سبب شد در اندیشه زراره استطاعت مع الفعل منجر به جبر شود. زراره به مشیت الهی معتقد بود۱ و نمی‌توانست آن را در قالب یک نظریه، با مسئله استطاعت جمع کند.

به عبارت دیگر، زراره هم به مشیت الهی و هم به استطاعت معتقد بود۲ و کتابی نیز در این زمینه تألیف کرده بود؛ اما چون معتقد بود که اگر استطاعت مع الفعل باشد، یعنی به چیز دیگری به نام مشیت و تقدیر مقید شود، منجر به جبر می‌شود، نتوانست وجه جمعی بین این دو ارائه دهد. زراره می‌اندیشید که چون استطاعت مع الفعل با مشیت الهی گره خورده است، اختیار انسان در اندیشه استطاعت بی‌معنا خواهد بود؛ از این رو مشكلش این بود كه چگونه می‌توان نظریه استطاعت مقید به مشیت را پذیرفت؟ بر این اساس می‌توان گفت که زراره استطاعت را قبول داشت؛ چراكه اصل استطاعت مورد پذیرش ائمه علیهم السلام نیز بود۳ و قائل به مشیت الهی نیز بود؛۴ولی به نظر می‌رسد نتوانست در قالب یک نظریه کامل، استطاعت را مشروط به

1.. محمد بن مسعود، قال حدثنی عبداللّه بن محمد بن خالد، قال حدثنی الوشاء، عن ابن خداش، عن علی بن إسماعیل، عن ربعی، عن الهیثم بن حفص العطار، قال سمعت حمزة بن حمران، یقول حین قدم من الیمن لقیت أبا عبداللّه علیه السلام فقلت له بلغنی أنك لعنت عمی زرارة قال فرفع یده حتى صك بها صدره، ثم قال لا و اللّه ما قلت و لكنكم تأتون عنه بأشیاء فأقول من قال هذا فأنا منه بری‏ء، قال قلت فأحكی لك ما یقول قال نعم، قال قلت إن اللّه عزّو جل لم یكلف العباد إلا ما یطیقون و أنهم لن یعملوا إلا أن یشاء اللّه و یرید و یقضی، قال هو و اللّه الحق... (کشی، اختیار معرفة الرجال، ص۱۴۷۔۱۴۶).

2.. حدثنی حمدویه و إبراهیم ابنا نصیر قالا حدثنا العبیدی عن هشام بن إبراهیم الختلی و هو المشرقی قال قال لی أبو الحسن الخراسانی كیف تقولون فی الاستطاعة بعد یونس فذهب فیها مذهب زرارة و مذهب زرارة هو الخطاء فقلت لا و لكنه بأبی أنت و أمی ما یقول زرارة فی الاستطاعة و قول زرارة فیمن قدر و نحن منه براء و لیس من دین آبائك و قال الآخرون بالجبر و نحن منه براء و لیس من دین آبائك... (کشی، اختیار معرفة الرجال، ص۱۴۵).

3.. همان، ص۱۵۰.

4.. همان، ص ۱۴۶۔۱۴۷.

  • نام منبع :
    اندیشه‌های ‌کلامی خاندان اعین
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    01/01/1399
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 1078
صفحه از 208
پرینت  ارسال به