آفرینش افعال قبیح و زشت در معصومین تبیین کرده‏اند.^۱

همان‎گونه که آشکار است، این تعریف منشأ عصمت را فعل الهی و عدم آفرینش گناه از سوی خداوند می‏داند.^۲ تفتازانی اشکال را دریافته و برای علاجش قیدی بر آن افزوده است: «مع بقاء قدرته واختیاره».^۳

تفتازانی درجای دیگر، عصمت را خلق قدرت بر طاعت تعریف کرده است.^۴

افزون بر تعریف عصمت، تعدادی از اشاعره در ذیل آیات مربوط به عصمت انبیا نیز به جبری‏ بودن عصمت تصریح کرده‏اند و منشأ عصمت را فعل و اراده خداوند دانسته‏اند. یک نمونه از این موارد، تصریح فخر رازی در ذیل آیات ۷۳ تا ۷۵ سوره اسرا است: (وَ إِن كَادُوا لَيَفْتِنُونَكَ عَنِ ٱلَّذِى أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ لِتَفْتَرِىَ عَلَيْنَا غَيْرَهُ وَ إِذًا لَّا تَّخَذُوكَ خَلِيلاً * وَ لَوْلَا أَن ثَبَّتْنَاكَ لَقَدْ كِدتَّ تَرْكَنُ إِلَيْهِمْ شَئْا قَلِيلاً * إِذًا لَأَذَقْنَاكَ ضِعْفَ ٱلْحَيَوٰةِ وَ ضِعْفَ ٱلْمَمَاتِ ثُمَّ لَا تَجِدُ لَكَ عَلَيْنَا نَصِيرًا).

وی در ذیل آیه می‏نویسد: «اصحاب ما بر صحت دیدگاهشان که عصمت از معاصی، جز با توفیق الهی حاصل نمی‏گردد به این آیه احتجاج کرده‏اند». وی سپس این دیدگاه را توضیح می‏دهد.^۵

در ادامه وی دیدگاه معتزله را درباره این آیه نقل می‏کند. بر اساس نقل او، از دیدگاه معتزله مقصود از «تثبیت» در این آیه، الطافی است که پیامبر را از اعتماد به مشرکان بازمی‏دارد و مقصود از الطاف، مطالبی است که به ذهن

آن، بررسی نظرات اشاعره در این سه محور، ما را به این حقیقت رهنمون می‏سازد که با تحول رویکرد آنان در خلق اعمال و مفهوم «کسب»، دیدگاه آنان درباره منشأ عصمت معصومان علیهم السّلام نیز آگاهانه یا ناخودآگاه دگرگون می‏گردد. ازاین‎رو دسته‏ای از بزرگان اشاعره، مانند خود علی بن اسماعیل اشعری، باقلانی، غزالی، تفتازانی، ابن‏همام و ابن‏الخطیب ـ که نتوانسته‏اند با تفسیر کسب، جایگاهی برای قدرت عبد، تعریف کنند ـ باید در منشأ عصمت هم طبق همین مبنا حرکت کنند و تنها منشأ عصمت را خدا بدانند. تعریف عصمت از دیدگاه تعدادی از آنان نیز مؤید همین برداشت است.

از سوی دیگر، آن دسته از اشاعره که به تأثیر قدرت عبد در خلق اعمال اختیاری فی‏الجمله اعتراف کرده‏اند (اگرچه باز در تفسیر این مطلب با یکدیگر اختلاف تحلیل و تبیین دارند)، اما هر یک به گونه‏ای به منشأ دوگانه عصمت یعنی خدا و معصوم اعتراف کرده‏اند. برخی قائلان این نظر عبارت‏اند از: امام الحرمین ابوالمعالی جوینی، شعرانی، محمد عبده، زرقانی، و شیخ شلتوت.^۱ از آنجا که این دسته از اشاعره قائل به تأثیر خدا و انسان در حصول عصمت برای معصوم هستند، دیدگاهشان در ذیل دیدگاه کسانی که قائل به تأثیر هر دو هستند، نقل و تحلیل خواهد شد.

برای مثال عمده این گروه از اشاعره، عصمت را این‏گونه تعریف کرده‏اند: «وهی عندنا ان لا یخلق اللّٰه فیهم ذنباً».^۲ ازآن‎رو که اشاعره، آفرینش‏های افعال را بدون واسطه به خداوند نسبت می‏دهند،^۳ عصمت را به پرهیز خداوند از