فرایندمحور ندارد؛ و اگر چنین چیزی در ذهن آنان بوده، در آثارشان صورت نبسته است. بر آنچه گذشت باید افزود که پس از ظهور مدرنیته و تراوش تأثیرات آن بر مسلمانان، شبهات و مطالبی از سوی روشن‏فکران مسلمان و شرق‏پژوهان مطرح شد که دیدگاه اصیل پیروان اهل‏بیت علیهم السّلام (و حتی دیگر مسلمانان) درباره عصمت و منشأ آن را مورد هجمه و تخریب قرار داده و می‏دهد.^۱ البته این نوشته کوتاه، سودای آن ندارد که به این وادی ورود کند؛ ازآن‎رو که طرح و تحلیل و پاسخ‏گویی به این دست از مطالب، حوصله‏ای فراخ‏تر می‏طلبد.

بی‏شک، آنچه در این نوشته مختصر درباره منشأ عصمت از گناه گذشت، تنها درآمد، آغاز و گام نخست برای تحلیل نظام‏مند و تفصیلی آن بر اساس منظر دانشمندان مسلمان و به‏ویژه از دیدگاه «آیات و روایات و تحلیل دقیق عقلی آن» خواهد بود.

پذیرفته‏اند و آن را بر خدا لازم می‏دانند، اما بر این باورند که خدای سبحان انجام امور ارادی را به انسان تفویض کرده و دخالتی در آن ندارد. آشکار است که این، خود گونه‏ای محدودسازی قدرت خدای سبحان در زمینه افعال ارادی انسان است. به عبارت دیگر، اگرچه معتزله از مخمصه جبرگرایی اشاعره، فلاسفه و عرفا گریخته‏اند، اما به دلیل کمبود در فهم ظرائف چگونگی نفوذ اراده الهی در افعال ارادی انسان، قدرت خدا را در این زمینه محدود ساخته‏اند؛ اما پیروان اهل‎بیت علیهم السّلام با پذیرش نظریه مترقی امر بین الامرین، هم توحید افعالی را در همه امور جهان (که افعال معصوم، یکی از مصادیق آن است) حفظ کرده‏اند و هم برای قدرت و تلاش وی جایگاهی درخور تعریف کرده‏اند که وی را از محدوده افراد دارای تکلیف خارج نسازد. بار دیگر لازم است تأکید شود که بسیاری از جزئیات بیان‏شده در آیات و روایات (درباره ماهیت و فرایند منشأ عصمت) در تحلیل‏های عرفا، فلاسفه و متکلمان مسلمان، به‏ویژه «غیرامامیان» یافت نمی‏شود.

عصاره سخن اینکه واکاوی دیدگاه‏های اندیشمندان مسلمان ما را به این مرحله رهنمون ساخت که گرچه هر یک از متکلمان، فلاسفه و عرفا در حد بضاعت خویش در میدان حل معمای منشأ عصمت تاخته‏اند، اما این موضوع لطیف‏تر و پیچیده‏تر از آن است تا در فراچنگ این فرهیختگان درآید.^۱

ژرف‏اندیشی در عبارات اندیشمندان مسلمان درباره این مسئله، آشکارکننده این حقیقت است که آنان با تاملات خویش به همه مؤلفه‏های مذکور در آیات و روایات برای منشأ عصمت دست نیافته‏اند. همچنین در دستگاه اندیشه‏ای بسیاری از آنان منشأ عصمت، اگر دارای اجزاست، سازوکار نظام‏مند و