وجود، باید قائل به مجبور بودن معصوم در افعال خویش باشند. در اینجا دو نکته شایان یادآوری است:

یکی اینکه برخی عرفا مانند علاءالدوله سمنانی که پیرو نظریه وحدت وجود ابن‎عربی نیستند، از این نتیجه‏گیری مستثنایند؛

دوم اینکه اگر برخی از این عارفان به این نتیجه‏گیری گردن ننهند، یا باید بپذیرند که از برخی مبانی خویش مانند وحدت وجود عدول کرده‏اند و یا به لوازم آن، دست‏کم در این مسئله ملتزم نیستند.

وی استمرار کمال انسان کامل را در اقطاب صوفیه و رجال غیب میسر دیده‏اند.^۱

البته همه عارفان با ابن‎عربی درباره مقصود از انسان کامل همداستان نیستند؛ مثلاً مولوی با مفهوم انسان کامل به گونه‏ای که نزد ابن‎عربی مطرح بوده، آشنایی داشته، اما هرگز مجموعه آرا و تصورات او را درباره انسان کامل نمی‏پسندیده است؛ زیرا بنیاد تفکر ابن‎عربی و مولوی از هم جداست. ابن‎عربی در هستی جز یک وجود (وجود مطلق) را نمی‏بیند و انسان کامل را نیز در نهایت با صبغه الوهیت اراده می‏کند،^۲ اما مولوی این نظریه وحدت وجود را نمی‏پذیرد و در قلمرو هستی‏شناسی او، هستی از آن حق تعالی است و انسان، الوهیت ندارد و ماهیت او به هیچ روی با پرودگار، یک واحد مطلق را نمی‏سازد.^۳ به این اعتبار، مولوی هرچند به کمال انسان قائل است، لیکن لفظ انسان کامل را به کار نمی‏برد.^۴

با توجه به آنچه گذشت، بنا بر دیدگاه بیشتر عرفا به‏ویژه پیروان ابن‎عربی، انبیا و اولیا و حتی اقطاب صوفیه، «انسان کامل» بوده و به مقام فنا رسیده‏اند و فعل آنان، فعل خداست. اگر چنین شد، معصوم از خود اختیاری ندارد تا چیزی را اراده کند و برای وی عصیان و اطاعت تصور شود.

به عبارت دیگر و به طور خلاصه، بیشتر عارفان به‏ویژه آنها که به وحدت وجود و موجود تصریح کرده‏اند، مانند ابن‎عربی و شاگردان وی، حتی اگر به امر بین الامرین یا نبود جبر تصریح کرده باشند، بنا بر مبنای خویش یعنی وحدت