«العوذ» در لغت به معنای پناه بردن به غیر آمده^۱ و اعوذ بالله به معنای «ألجأ الی الله»؛ یعنی پناه بردن به خدا.^۲ پناه بردن در جایی معنا دارد که خطری در کار باشد؛ لذا هرجا سخن از «اعوذ» باشد، شری نیز خواهد بود. البته این شر گاهی پنداری و ساخته توهمات بشر است که قرآن به نحوی باطل بودن آن را بیان می‏دارد؛ مانند آیه ۶ سوره جن: (وَاَںݧݐݧݧَّهݩݧݧݩُۥ كاٰنَ رِجاٰلٌ مِنَ الݨْاِںݧݧݐݨْسِ یَعݧݩُودݩݐُونَ بِرِجاٰلٍ مِنَ الݨْجِنِّ فَرݦݩݩݐٰادݩُوهݩُمݨݨْ رَهَقًا)؛ «و اینکه مردمی از انس به مردمی از جن پناه می‏بردند و همانها موجب بیشتر شدن بدبختی انسان می‏شدند». این آیه با جمله (فَرݦݩݩݐٰادݩُوهݩُمݨݨْ رَهَقًا) اشتباه بودن این پناه بردن را بیان می‏دارد. البته همان‏گونه که بیان داشتیم این پناه بردن در برابر سختی و شر، بین اعراب جاهلی نیز مرسوم بوده است.

به جز این مورد، در موارد دیگری نیز در قرآن از استعاذه سخن به میان می‏آید که در آن موارد نیز پناهگاه را خداوند معرفی می‏نماید. با مراجعه به موارد کاربرد استعاذه در قرآن می‏توان به مصادیق جدیدی از شرور دست یافت.

حضرت موسی علیه السّلام از اینکه در زمره جاهلان باشد به خداوند پناه می‏برد: (قاٰلَ اَعݧݧݧُوذُ بِاللّٰهِ اَنْ اَكُونَ مِنَ الݨْجاٰهِلٖین؛ پناه می‏برم به خدا از اینکه از جاهلان باشم).^۳ از این جهت جهل را می‏توان یکی از مصادیق شر به حساب آورد. حضرت نوح علیه السّلام از درخواست غیرعالمانه به خدا پناه می‏برد: (قاٰلَ رَبِّ اِنّٖیٓ اَعݧݧݧُوذُ بِكَ اَنْ اَسْئَلَكَ ماٰ لݠَىݫݫݭݔݨݧݨݧْسݧَݡ لٖی بِهٖ عِلْمݩٌ٭ݦݩݩ وَاِلݧّاݦݦݩٰ تَغْفِرْ لٖی وݦَٮݑَرݧْحݧَݡمݠݧݨْںݨݐٖیٓ اَكُنݨْ مِنَ الݨْخاٰسݭِرٖینَ؛ گفت: پروردگارا، من به تو پناه می‏برم از اینکه چیزی را که بدان علم ندارم از تو بخواهم و اگر مرا نیامرزی و بر من ترحم نکنی از زیانکاران خواهم بود)^۴.

نهفته است، یا شرور تمام موجودات شر.

آیه ۳ سوره فلق تاریکی شب را شر می‏داند: (مِنݨْ شَرݦِّ غاٰسِقٍ اِذݢݢاٰ وَٯݧݑݧَݡبَ؛ از شر هر شب تاریک آن‏گاه که درآید و فراگیر شود).^۱ غاسق یعنی شب تار^۲ وقتی تاریکی شب شر باشد، برای پناه بردن به آن نیز باید به پروردگار فلق پناه برد. (قُلْ اَعݧݧݧُوذُ بِرݦَبِّ الْفَلݩَقِ). ذکر خالق نور و روشنایی برای دفع شرور شبانه مناسب‏ترین نام برای خداوند خواهد بود.

علامه طباطبائی معتقد است پناه بردن به خداوند از شر شبانگاهی ضروری‏تر از پناه بردن به او از شر روز خواهد بود. ایشان این‏گونه دلیل می‏آورد که تاریکی شب، شرور را در رساندن شرشان کمک می‏رساند. به‏علاوه انسان برای دفع شر در شب ناتوان‏تر و عاجزتر عمل می‏نماید؛ لذا می‏فرماید (قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ الْفَلَق... مِنْ شَرِّ غاسِقٍ إِذا وَقَب). اما وقتی متن با توجه به واژگان معناشناسی می‏شود، مراد آیه به شکل دیگری تفهیم می‏شود؛ این‏گونه که این خود تاریکی به عنوان شر مطرح می‏گردد نه شری که در تاریکی شب واقع می‏شود. (مِنْ شَرِّ غاسِقٍ إِذا وَقَب). اینجا خود تاریکی شب شر است، نه شری که در تاریکی شب واقع گردد.

این آیات در صدد بیان چند مطلب خواهد بود؛ یکی موجود بودن شر. قرآن می‏فرماید: «از شر آنچه آفریده شده و از شر هر شب تاریک آن‏گاه که درآید و فرا گیرد». نگاه الهی به پدیده‏های عالم نگاهی واقع‏بینانه است. مطلب دیگری که این آیات در صدد بیان آن است، شیوه مواجهه با این سختی‏هاست که انسان باید به دنبال مأمنی باشد تا از شر آنها به آنجا پناه ببرد.