فَرِيقٌ مِّنْهُم بِرَبِّهِمْ يُشْرِكُونَ؛ و چون مردم را سختی و زیانی برسد پروردگار خود را درحالی‏که به سویش انابه و بازگشت دارند می‏خوانند، سپس چون از جانب خود رحمتی به آنها بچشاند).^۱

(وَإِذا أَذَقْنَا النَّاسَ رَحْمَةً مِنْ بَعْدِ ضَرَّاءَ مَسَّتْهُمْ؛ و چون مردم را پس از سختی و رنجی که به آنان رسیده رحمت و راحتی بچشانیم).^۲

(وَإِذا أَذَقْنَا النَّاسَ رَحْمَةً فَرِحُوا بِها وَإِنْ تُصِبْهُمْ سَیئَةٌ؛ و چون مردم را رحمتی بچشانیم (مانند، امنیت و وسعت روزی) سرمستی می‏کنند و چنانچه بدی به آنها برسد). ^۳

از عدم تقابل واژه شر با رحمت فهمیده می‏شود که اگرچه واژگان ضر، ضراء و سیئه به عنوان واژگان جانشین «شر» مطرح هستند، اما هم‏معنایی کامل و مطلق با «شر» ندارند؛ لذا در تقابل با رحمت از واژه شر استفاده نشده است و در جهان‏بینی قرآن مفهوم رحمت در تقابل با مفهوم شر قرار ندارد.

یکی دیگر از واژگان قرآنی که در تقابل با واژه «شر» قرار دارد، واژه «رشد» است. در پنج آیه قرآن واژه «رشدا» به کار رفته است^۴ که تنها در آیه ۲۴ سوره جن کاربرد این واژه به بحث خیر و شر مربوط است. در این مورد هم واژه رشدا در تقابل با واژه ضر قرار گرفته است: (قُلْ إِنِّى لَا أَمْلِكُ لَكُمْ ضَرًّا وَ لَا رَشَدًا؛ بگو من به خودی خود هیچ نفع و ضرری و هیچ رشد و هدایتی را برای شما مالک نیستم).^۵ مراد از «ضَر» در این آیه، ضرر معنوی است و با توجه به تقابل

انسان را نعمت بخشیم اعراض می‏کند و خود را از ما دور می‏سازد و هرگاه شری او را در رسد).^۱ (فَإِذَا مَسَّ ٱلْإِنسَانَ ضُرٌّ دَعَانَا ثُمَّ إِذَا خَوَّلْنَاهُ نِعْمَةً مِّنَّا قَالَ إِنَّمَا أُوتِيتُهُ‏عَلَىٰ عِلْمٍ بَلْ هِىَ فِتْنَةٌ وَ لَٰكِنَّ أَكْثَرَهُمْ لَا يَعْلَمُونَ؛ هنگامی که به انسان زیانی می‏رسد، ما را برای حل مشکل خویش می‏خواند و سپس هنگامی که به او نعمت می‏دهیم می‏گوید: این نعمت را به خاطر کاردانی خودم به دست آوردم، بلکه این وسیله آزمایش آنهاست، ولی اکثرشان نمی‏دانند).^۲ در این دو مورد هنگام رسیدن نعمت انسان دچار خودبینی می‏شود، در آیه اول اعراض از حق نشان خودبینی است و در آیه دوم تکیه بر علم خویش در متنعم شدن نشانه خودبینی است. همان‏گونه که نعمت در تقابل با مشقت و نقمت است، رفتار انسان نیز در این دو مقوله متفاوت می‏شود؛ لذا در حالت بروز سختی‏ها متوجه فطرت خداجویی خویش می‏شود و خدا را در رهایی از گرفتاری‏ها می‏خواند. با این بیان می‏توان فهمید که چرا در این موارد در تقابل با شر از واژه خیر استفاده نکرده است. چیزی که موجب خودبینی انسان شود، شاید نعمت باشد، اما خیر نیست؛ لذا در این موارد در تقابل با شر از واژه خیر استفاده نمی‏کند و واژه نعمت را در تقابل با شر قرار می‏دهد.

«رحمت» واژه دیگری است که در مقابل دشواری‏ها در قرآن ذکر شده است. البته گفتنی است که واژه رحمت در تقابل با واژه شر ذکر نشده است. در لغت نیز معانی این واژه در تقابل مفهومی واژه شر نیست، لکن واژه رحمت با واژگان بیان‏کننده مشقات مقابل است. واژه رحمت با واژه ضر، ضراء و سیئه در تقابل است: (وَ إِذَا مَسَّ ٱلنَّاسَ ضُرٌّ دَعَوْا رَبَّهُم مُّنِيبِينَ إِلَيْهِ ثُمَّ إِذَا أَذَاقَهُم مِّنْهُ رَحْمَةً إِذَا