جانشینی بین دو واژه صدق پیدا می‏کند.

قرآن دو گونه تبیین درباره خلقت انسان دارد؛ دسته‏ای از آیات بیان‏کننده خلقت بعد مادی انسان هستند و دسته‏ای دیگر بعد فرامادی انسان را بیان می‏کنند. بعد فرامادی انسان نیز گاهی به روحیات و شخصیت انسانی اشاره دارد: (إِنَّ ٱلْإِنسَانَ خُلِقَ هَلُوعًا؛ حقّا که انسان به غایت حریص و کم طاقت آفریده شده)^۱ و گاهی عوارض زندگی بشر را عنوان می‏کند. همراهی دشواری‏ها با انسان در طول زندگی یکی از عوارض فرامادی زندگی بشر است که همواره با اوست. خداوند می‏فرماید: (لَقَدْ خَلَقْنَا ٱلْإِنسَانَ فِى كَبَدٍ؛ به تحقیق انسان را در سختی آفریدیم).^۲ همنشینی واژه کبد با «فی» بیانگر احاطه انسان توسط مشقات است. گویا مشقات همچون ظرفی که مظروف خویش را احاطه کرده، او را در بردارد. این جهان‏بینی در مشقات دارای دو اثر تربیتی و روان‎شناختی است. اثر تربیتی آن این است که انسان برای رسیدن به آسایش دنیوی، که به تعبیر امیر مؤمنان محفوف به بلاء است،^۳ آسایش اخروی خویش را به مخاطره نمی‏اندازد، و اثر روان‎شناختی آن این‏ است که انسان می‏داند همواره درگیر مشقات خواهد بود و این قانونی فراگیر برای همه انسان‏هاست؛ لذا تحمل درد آسان‏تر می‏شود. از طرفی بیان دشواری‏ها با واژه کبد، بیانگر این مطلب نیز هست که مشقات اگرچه ناگوارند، اما شر نیستند. استعمال واژه کبد به جای واژه شر، این مهم را نیز بیان می‏دارد.

دشواری‏ها در جهان‏بینی قرآن زنگ بیداری و بازگشت به خداپرستی فطری

ٱلْأَرْضِ جَمِيعًا وَمِثْلَهُ مَعَهُ لَافْتَدَوْا بِهِ مِن سُوءِ ٱلْعَذَابِ يَوْمَ ٱلْقِيَامَةِ؛ ظالمان در روی زمین کاری نمودند که مستوجب عذابی هستند آنها مایلند در برابر آن عذاب، تمام زمین را فدیه دهند تا خداوند از آنها راضی گردد).^۱

بیان فدیه دادن همه اموال زمین برای نجات خویش از عذاب اخروی، بیان از میزان سختی و فشار بر روی کافران دارد. با توجه به معادل قرار دادن هر آنچه در زمین است در برابر تحمل «سوء العذاب»، می‏شود سنگینی این عذاب سوء را درک کرد؛ عذابی بس شدید که مجرمین حاضرند نه‏تنها اموال و پدران خویش را، بلکه آنچه در زمین قرار دارد، فدیه دهند تا از این عذاب دردناک رهایی یابند.

نتیجه‏گیری

بیان شد که بین شر و رنج در جهان‏بینی قرآن رابطه تساوی برقرار نیست، اما برخی دشواری‏ها در قرآن شر تلقی می‏شوند و شر به عنوان پدیده‏ای وجودی برای امتحان بشر رخ می‏دهد. به طور کلی آیات قرآن برای تبیین هویت و لایه‏های مفهومی دشواری‏ها از واژگانی چند بهره می‏برد. واژگان، کرب، ضر، ضراء بأس، بأساء و سوء از واژگانی هستند که دارای وجه اشتراک قوی و نزدیک با واژه شر هستند و به عنوان واژگان جانشین شر قابل تحلیل مفهومی از طریق میدان‏های معنایی‏اند. باید توجه داشت که این واژگان بیان‏کننده تمام ابعاد معنای شر نیستند، بلکه تنها جنبه دشواری از مفهوم شر را بیان می‏کنند. در تحلیل جانشینی بین واژگان، هم‏معنایی به طور کامل منظور نیست؛ زیرا هیچ‏گاه بین دو واژه هم معنایی کامل وجود ندارد. همین که وجه اشتراکی بین دو واژه وجود داشته باشد که وجه اشتراک کلام با توجه به آن منعقد شده باشد،