بازگشت به خداوند به عنوان حکمت دشواری‏ها لحاظ شده است. آیات متعددی در قرآن، خواندن پروردگار هنگام دشواری‏ را در کنار رسیدن مشقات ذکر می‏کنند. به عبارتی ثمره مشقات، توجه انسان به پروردگار و خواندن او و درخواست رفع سختی از اوست.

خداوند در سوره روم می‏فرماید: (وَإِذا مَسَّ النَّاسَ ضُرٌّ دَعَوْا رَبَّهُمْ مُنیبینَ إِلَیه ؛ و چون مردم را سختی و زیانی برسد پروردگار خود را درحالی‏که به سویش انابه و بازگشت دارند می‏خوانند).^۱ «منیبین» در اینجا حال قرار دارد.^۲ «منیبین» از «ناب یناب» به معنای تاب و رجع آمده است.^۳ قول خدای سبحان که می‏فرماید: (وَأَنِیبُوا إِلی رَبِّکمْ وَأَسْلِمُوا لَهُ)^۴‏ به معنای توبوا إلیه و ارجعوا است.^۵ در این آیه توجه و انابه به خداوند، نتیجه مس مشقات ذکر می‏شود. به همین شکل آیات دیگری نیز وجود دارند که انابه و بازگشت به خداوند و درخواست رفع مشقات از او را ثمره وجودی دشواری‏ها می‏دانند.^۶ پس انابه و بازگشت به سوی خداوند و در خواست رفع مشقات، به عنوان حکمت مشقت در آیات قرآن ذکر می‏گردد.

اما حکمت گشایش‏ها بعد از مشقات و دشواری‏ها چیست؟

در برخی موارد قرآن تصریح دارد که گشایش بعد دشواری برای بشر، امتحان است. در سوره زمر آمده است: (فَإِذا مَسَّ الْإِنْسانَ ضُرٌّ دَعانا ثُمَّ إِذا خَوَّلْناهُ نِعْمَةً مِنَّا قالَ إِنَّما أُوتیتُهُ عَلی عِلْمٍ بَلْ هِی فِتْنَةٌ؛ هر گاه انسان را ضرر و زیانی رسد ما را فرامی‏خواند، سپس چون که نعمتی را از جانب خود به او عطا کردیم می‏گوید:

و ثانیاً این مطلب بیان می‏شود که دشواری‏ها همیشگی نیستند؛ به مردم رحمت می‏چشانیم بعد از آنکه به آنها مشقتی رسید یا به آنها نعمت می‏دهیم بعد از آنکه به آنها مشقتی رسید. آیات تصریح دارند که دشواری‏ها ماندگار نیستند. تأثیر روان‏شناختی این مطلب سبب می‏شود تا تحمل فرد رنج دیده در مصاف ناملایمات افزایش یابد.

حکمتی از وجود دشواری‏ها

حسن و قبح افعال ذاتی‏اند.^۱ از این رهگذر باید بررسی کرد که حکمت دشواری‏ها و مشقت‏ها در مرحله‏ای از زندگی و دلیل گشایش‏ها و آسایش‏ها در مرحله‏ای دیگر از زندگی بشر چیست؟ چرا خداوند سبحان بنده خویش را به مشقت مبتلا و سپس آن را از زندگی او مرتفع می‏سازد؟ این بحث با توجه به عبث نبودن افعال الهی و با توجه به حکمت خداوند دقیق و قابل تحلیل است.

واژه «ضر» در لغت به معنای بدحالی آمده است.^۲ راغب بدحالی را در سه امر می‏داند: بدحالی یا در نفس انسان به خاطر کمی علم و فضل و عفت، یا بدحالی در بدن او به خاطر عدم جارحه و کمبودی در اعضا، یا بدحالی در حالت ظاهری انسان به دلیل کمی مال و جاه. البته در برخی موارد مانند آیه (فَکشَفْنا ما بِهِ مِنْ ضُرٍّ)^۳ احتمال هر سه می‏رود.^۴ با این تعاریف از واژه «ضر» این واژه، مترادف با واژه «ضراء» است؛ ازاین‏روی تحلیل و بررسی آیاتی که واژه «ضر» در آنها به کار رفته برای تحلیل و بررسی حکمت شرور، سودمند خواهد بود.

از لحن بیشتر آیات قرآن که واژه «ضر» در آنها به کار رفته، توجه و انابه و