ای مؤمنین مانند کسانی نباشید که می‏گفتند شنیدیم و حال آنکه نمی‏شنیدند).^۱ چند آیه بعد می‏فرماید: (وَلݠَوݧْ عَلِمَ اللّٰهُ فٖیهݠݪِمݦْ خَیْرًا لَاَسْمَعَهݧݩݩݩُم؛ اگر خداوند در آنها خیری سراغ داشت به آنها می‏شنواند).^۲ آن‏قدر دور از سعادت‏اند که اگر بشنوند نیز روی‏گردان می‏شوند. ابن‏عاشور می‏گوید: یعنی سرشت آنها این‏گونه بود که دعوت خیر، هدایت و کمال را نمی‏پذیرفتند و اگر خداوند در آنها قابلیت نفوذ حق را می‏دید، هر آینه اراده‏اش به این تعلق می‏گرفت که در آنها نفوذ حق را میسر سازد؛ لکن این قابلیت در آنها وجود نداشت؛ لذا دعوت حق را تنفیذ نکردند؛ به گونه‏ای که هدایت در جان آنها داخل نشد و انوار دعوت پیامبر در جان آنها ننشست.^۳

در آیه ۲۲ پس از آنکه فرمود: آنها نمی‏شنوند، می‏فرماید: (إِنَّ شَرَّ الدَّوَابِّ عِنْدَ اللَّهِ الصُّمُّ الْبُکمُ الَّذِینَ لا یعْقِلُونَ؛ بدترین جنبندگان، کسانی که صم و بکم و لا یعقل هستند).^۴ به عبارتی ابتدا بحث شنیدن و سپس بحث تعقل را مطرح می‏کند؛ یعنی آنها نمی‏شنوند و تعقل نمی‏کنند.

و در آیه ۵۵ همین سوره می‏فرماید: (اِنَّ شَرݦّݨَ الدَّوآٰبِّ عِنْدَ اللّٰهِ الَّذٖینَ كَڡݧݐَرُوا فَهݧݩُمݨݨْ لاٰ یݦݩُؤݨْمݫِںݧݩݐُونَ؛ بی‏تردید بدترین جنبندگان نزد خداوند کسانی هستند که کفر ورزیدند، پس دیگر ایمان نمی‏آورند).^۵ «لا یؤْمِنُونَ» در این آیه به جای «لا یعْقِلُونَ» در آیه ۲۲ نشسته است. در یک آیه می‏فرماید: بدترین جنبندگان کسانی‏اند که تعقل نمی‏کنند و در آیه دیگر می‏فرماید: بدترین جنبندگان کسانی‏اند که ایمان نمی‏آورند.

واقعیت هستند که انسان به‏وسیله اعمال و رفتار خویش مایه بروز برخی گرفتاری‏ها می‏شود. این رفتارها را می‏توان در دو گروه کلی جوارحی و جوانحی تقسیم نمود.

در جهان‏بینی مادی، به انحرافات اخلاقی و رفتاری به عنوان عوامل سختی‏آفرین کمتر توجه می‏شود؛ اما در جهان‏بینی قرآن سختی و مشقت به عنوان دستمایه کردار انسان مطرح می‏گردد: (وَما أَصابَکمْ مِنْ مُصیبَةٍ فَبِما کسَبَتْ أَیدیکم؛ هر مصیبتی به شما رسد به سبب اعمالی است که انجام داده‏اید).^۱ از این رهگذر است که ضلالت در قرآن، شر معرفی گردیده است.

توصیف شر بر اساس همنشینی با واژگان حوزه رفتار جوانحی انسان

ایمان و کفر یکی از اعمال جوانحی و قلبی انسان است. از این رهگذر عدم ایمان در این بخش ذکر می‏شود. واژگان مورد بحث در این حوزه در شکل شماره ۵ ذکر می‏گردد.

شکل ۵

تحلیل شر بر اساس همنشینی با عدم ایمان و واژگان مرتبط

قرآن به مؤمنین توصیه‏ می‏کند: (وَلَا تَكُونُوا كَالَّذِينَ قَالُوا سَمِعْنَا وَهُمْ لَا يَسْمَعُونَ؛