ملَک دیگری باشد و... تسلسل می‏شود و اگر بگویید به شیطان و ملَک غیرمخلوق می‏رسد، تعدد واجب لازم می‏آید؛ لذا این شبهه از دیرزمان مطرح بوده است. او پاسخ ارسطو را نیز بیان می‏دارد که موجودات به حسب عقل پنج قسم هستند: شر محض، خیر محض، خیر غالب، شر غالب و آنچه خیر و شر آن مساوی است. در میان این پنج قسم تنها خیر محض و خیر غالب وجود دارد و آن سه قسم دیگر وجود ندارد.^۱

ارسطو معتقد است که چون شر امری عدمی است، این سه قسم وجود ندارند. او در ادامه می‏گوید: اگر در عالم تأمل نمایی آنچه اسم شر بر او نهاده می‏شود یا عدمی محض است مانند موت، جهل بسیط، فقر و... یا امری است که منجر به عدم می‏شود؛ مانند سرما یا گرمای فاسدکننده میوه‏ها. آنچه از خداوند صادر می‏شود یا خیر محض است یا چیزی است که خیریت آن غالب است؛ چون از منشأ خیر چیزی جز این روا نیست. ملاصدرا می‏گوید:

آنچه ذکر شد طریقه حکما در دفع اشکال شرور است و معلم فلاسفه ارسطو به این پاسخ افتحار می‏کند؛ درحالی‏که اگرچه این راه‏حل بر دیگر ره‏یافت‏ها ترجیح دارد، اما به جان خودم قسم پاسخ فلاسفه نیز دارای خلل و اشکال است.^۲

وی در همین کتاب ضمن تقریر دیدگاه ابن‏عربی و قیصری می‏گوید:

ما تبعیت می‏کنیم به گفته این عرفا و به بیانات آنها بسنده می‏نماییم؛ زیرا این بیانات از معدن حکمت و مشکات نبوت و منبع قرب و ولایت صادر شده است، که بهترین جواب در مسئله شر است.^۳

ابن‏عربی برداشت خود از خیر و شر را چنین توضیح می‏دهد:

چون عاقبت این رنج‏ها به خیر و مصلحت انسان است و بشر از آن منتفع می‏شود، نمی‏توان دشواری‏ها را شر اطلاق کرد؛ بلکه آنها فقط ناملایمت‏هایی هستند که ناخرسندی به دنبال دارند؛ اما همین ناخرسندی‏ها مایه خیرات و نیل به سعادت و کامروایی خواهند شد. آنچه چنین عاقبتی را برای انسان به دنبال داشته باشد، نه‏تنها شر نیست، که خیر تلقی می‏شود.

شر از منظر عرفا

مسئله شر در حوزه‏های فکری مختلفی تحلیل و بررسی شده است. شاید بتوان ادعا کرد فلاسفه و متکلمان به دلیل رسالتی که بر عهده دارند بیشتر به این بحث پرداخته‏اند، اما این مسئله در حوزه عرفان اسلامی نیز مورد توجه بوده است. از نگاه عارفان مسلمان آنچه در عالم وجود دارد، خیر محض است. اعتقاد به وجود شر در عالم به دلیل جزئی‏نگری در عالم است و اگر با نگاهی کلی به عالم و پدیده‏های آن نگریسته شود، هیچ نقصی در عالم یافت نمی‏شود. البته محور قرار گرفتن انسان و لذات و آسایش او در عالم، ارتباط فراوانی با شرپنداری دارد. وقتی با نگاهی کل‏نگر به رخدادهای عالم نگریسته می‏شود، دشواری‏ها لطفی در لباس جلال خداوند است که بدون حکمت مقدر نشده‏اند؛ اما چون انسان عالِم به حکمت‏های دشواری نیست، پدیده‏های سخت را شر می‏انگارد.

صدرالمتألهین فیلسوف شهیر شیعه که مکتب حکمت متعالیه را با نام او می‏شناسند، رهیافت ارسطو در حل مسئله شر را ناکافی می‏داند. صدرای شیرازی مسئله شر را این‏گونه تقریر می‏کند:

مبدأ کارهای خیر انسان ملَک و مبدأ کارهای شر او شیطان است. اگر پرسش شود منشأ شرارت شیطان و خیریت آن ملَک در چیست؟ اگر شیطان دیگر و