نومید گردد)^۱ گروهی به دعا پناهنده می‏شوند (إِذَا مَسَّهُ ٱلشَّرُّ فَذُو دُعَاءٍ عَرِيضٍ؛ چون شر به او رسد مشغول دعای مصرّانه و گسترده می‏گردد)^۲ دسته‏دیگر نیز جزع و فزع می‏کنند (إِذَا مَسَّهُ ٱلشَّرُّ جَزُوعًا؛ چون او را شر رسد سخت بی‏تابی‏می‏کند)^۳ باز قرآن این حکم را برای تمام انسان‏ها نمی‏داند بلکه نمازگزاران این‏گونه نیستند (إِلَّا ٱلْمُصَلِّينَ)^۴.

معناشناسان یکی از راه‏های کشف معنای واژگان را توجه به واژگان متضاد می‏دانند.^۵ در قرآن خیر در مقابل شر به کار رفته است: (وَلَا يَحْسَبَنَّ ٱلَّذِينَ يَبْخَلُونَ بِمَا ءَاتَاهُمُ ٱللَّهُ مِن فَضْلِهِ هُوَ خَيْرًا لَّهُم بَلْ هُوَ شَرٌّ لَّهُمْ؛ و کسانی که به آنچه خدا از فضل و رحمتش به آنها داده بخل می‏ورزند گمان نکنند که آن بخل به خیر آنهاست، بلکه شری است برای آنها).^۶ از طرفی واژه «خیر» در تقابل با واژه «ضر» آمده است: (وَ إِن يَمْسَسْكَ ٱللَّهُ بِضُرٍّ فَلَا كَاشِفَ لَهُ إِلَّا هُوَ وَ إِن يُرِدْكَ بِخَيْرٍ فَلَا رَادَّ لِفَضْلِهِ؛ و اگر خداوند تو را زیانی برساند آن را جز او برطرف‏کننده‏ای نیست، و اگر برای تو نیکی بخواهد هرگز فضل او را رد کننده‏ای نباشد).^۷ باید توجه کرد که اگرچه «ضر» و «شر» در تقابل با خیر آمده است، اما «ضر» و «شر» هم‏معنای مطلق نیستند؛ زیرا خداوند از کشف «ضر» سخن می‏گوید: (فَلَمَّا كَشَفْنَا عَنْهُ ضُرَّهُ) ؛^۸ اما کشف «شر» در قرآن ذکر نشده است. به این

شرور به طور کلی و عام مطرح می‏شوند. لذا در سوره فلق به شرور اختیاری و طبیعی اشاره دارد؛ اما در هر دو سوره خداوند را به عنوان پناهگاه برای شرور خاص و عام مطرح می‏کند.

شر در جهان‏بینی قرآن یک امتحان است: (وَ نَبْلُوكُم بِالشَّرِّ وَ ٱلْخَيْرِ فِتْنَةً؛ و ما شما را برای امتحان دچار خیر و شر می‏کنیم).^۱ خداوند می‏فرماید: (أَ حَسِبَ النَّاسُ أَنْ یتْرَکوا أَنْ یقُولُوا آمَنَّا وَهُمْ لا یفْتَنُون؛ آیا مردم گمان کرده‏اند به صرف اینکه بگویند ایمان آورده‏ایم رها می‏شوند و آزمایش نمی‏شوند).^۲ این امتحان عمومیت مورد دارد، یعنی ماده امتحانی عام و فراگیر است، فراگیر است چون با واژه «الناس» بیان شده است و عام است چون اشاره به ماده امتحانی نشده است. لذا همنشینی واژگان «الناس» و «یفتنون» بیانگر عمومیت مورد، زمان و مکان امتحان است. از طرفی می‏فرماید: (لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ فی کبَدٍ؛ ما انسان را در رنج آفریده‏ایم).^۳ این آیه نیز کبد را به طور نکره بیان نموده و افاده تمام سختی‏ها دارد. از این رهگذر «کبد» یکی از موارد امتحانی است. کبد چیست؟ «الکبد» به معنای «شدة العیش» است.^۴ سختی در زندگی یکی از مواد امتحانی است که نکره بیان می‏شود؛ لذا عمومیت دارد و شامل تمام سختی‏ها می‏گردد. لذا سختی‏ها به طور عام امتحانی از امتحانات الهی هستند.

انسان‏ها در مواجهه با این امتحانات عملکرد مختلفی دارند. برخی ناامید می‏شوند؛ (إِن مَّسَّهُ ٱلشَّرُّ فَئَوسٌ قَنُوطٌ؛ چون شری و آسیبی به او رسد مأیوس و