مردم را سختی و زیانی برسد پروردگار خود را درحالی‏که به سویش انابه و بازگشت دارند می‏خوانند، سپس چون از جانب خود رحمتی به آنها بچشاند).^۱ (وَ إِذَا أَذَقْنَا ٱلنَّاسَ رَحْمَةً مِّنْ بَعْدِ ضَرَّآٰءَ مَسَّتْهُمْ؛ و چون مردم را پس از سختی و رنجی که به آنان رسیده رحمت و راحتی بچشانیم).^۲ (وَ إِذَا أَذَقْنَا ٱلنَّاسَ رَحْمَةً فَرِحُوا بِهَا وَ إِن تُصِبْهُمْ سَيِّئَةٌ؛ و چون مردم را رحمتی بچشانیم (مانند، امنیت و وسعت روزی) سرمستی می‏کنند و چنان‏چه بدی به آنها برسد).^۳ از عدم تقابل واژه شر با رحمت فهمیده می‏شود که اگرچه واژگان ضر، ضراء و سیئه به عنوان واژگان جانشین «شر» مطرح‏اند، اما هم‏معنایی کامل و مطلق با «شر» ندارند؛ لذا در تقابل با رحمت از واژه شر استفاده نشده است و در جهان‏بینی قرآن مفهوم رحمت در تقابل با مفهوم شر قرار ندارد.

یکی دیگر از واژگان قرآنی که در تقابل با واژه «شر» قرار دارد، واژه «رشد» است. در پنج آیه قرآن واژه «رشدا» به کار رفته است^۴ که تنها در آیه ۲۴ سوره جن کاربرد این واژه به بحث خیر و شر مربوط است. در این مورد هم واژه رشدا در تقابل با واژه ضر قرار گرفته است: (قُلْ إِنِّى لَا أَمْلِكُ لَكُمْ ضَرًّا وَ لَا رَشَدًا؛ بگو من به خودی خودم هیچ نفع و ضرری و هیچ رشد و هدایتی را برای شما مالک نیست).^۵ مراد از «ضَر» در این آیه ضرر معنوی است و با توجه به تقابل «رشدا» با آن مراد از ضرر، گمراهی و تباهی معنوی است. در آیه ۱۰ همین سوره، واژه رشدا با واژه شر در تقابل قرار گرفته است: (وَأَنَّا لا نَدْری أَ شَرٌّ أُریدَ بِمَنْ

است: (وَإِذا أَنْعَمْنا عَلَی الْإِنْسانِ أَعْرَضَ وَنَأی بِجانِبِهِ وَإِذا مَسَّهُ الشَّرُّ؛ و چون انسان را نعمت بخشیم اعراض می‏کند و خود را از ما دور می‏سازد و هرگاه شری او را در رسد).^۱ (فَإِذا مَسَّ الْإِنْسانَ ضُرٌّ دَعانا ثُمَّ إِذا خَوَّلْناهُ نِعْمَةً مِنَّا قالَ إِنَّما أُوتیتُهُ عَلی عِلْمٍ بَلْ هِی فِتْنَةٌ وَلکنَّ أَکثَرَهُمْ لا یعْلَمُونَ؛ هنگامی که به انسان زیانی می‏رسد ما را برای حل مشکل خویش می‏خواند و سپس هنگامی که به او نعمت می‏دهیم می‏گوید: این نعمت را به خاطر کاردانی خودم به دستاوردم، بلکه این وسیله آزمایش آن‏هاست، ولی اکثرشان نمی‏دانند).^۲ در این دو مورد هنگام رسیدن نعمت، انسان دچار خودبینی می‏شود. در آیه اول اعراض از حق نشان خودبینی است و در آیه دوم تکیه بر علم خویش در متنعم شدن نشانه خودبینی می‏باشد. همان‏گونه که نعمت در تقابل با مشقت و نقمت است، رفتار انسان نیز در این دو مقوله متفاوت می‏شود؛ لذا در حالت بروز سختی‏ها متوجه فطرت خداجوی خویش می‏شود و خدا را در رهایی از گرفتاری‏ها می‏خواند. با این بیان می‏توان فهمید که چرا در این موراد در تقابل با شر از واژه خیر استفاده نکرده است. آنچه موجب خودبینی انسان شود، خیر نیست. لذا در این موارد، در تقابل با شر از واژه خیر استفاده نکرده است و واژه نعمت را در تقابل با شر قرار می‏دهد.

«رحمت» واژه دیگری است که در مقابل دشواری‏ها در قرآن ذکر شده است. ناگفته نماند واژه رحمت در تقابل با واژه شر ذکر نشده است. در لغت نیز معانی این واژه در تقابل مفهومی واژه شر نیست، لکن واژه رحمت با واژگان بیان‏کننده مشقات مقابل است. واژه رحمت با واژه ضر، ضراء و سیئه در تقابل است: (وَ إِذَا مَسَّ ٱلنَّاسَ ضُرٌّ دَعَوْا رَبَّهُم مُّنِيبِينَ إِلَيْهِ ثُمَّ إِذَا أَذَاقَهُم مِّنْهُ رَحْمَةً؛ و چون