ضرر و گمراهی گرفته‏اند؛^۱ ولی با توجه به مطالبی که ما درباره واژه «ضَر» بیان کردیم، مراد از ضرر، زیان مادی خواهد بود، حال آنکه گمراهی زیان معنوی به شمار می‏آید. اما حتی اگر بنا به این تفسیر از واژه «ضر» به آیه نگاه کنیم، گمراهی در مقابل واژه «رشدا» قرار گرفته و ضلالت و کج‏روی در تقابل با رشداً شکل می‏گیرد.

نتیجه گیری

معناشناسان یکی از راه‏های کشف معنای واژگان را توجه به واژگان متضاد می‏دانند.^۲ در قرآن خیر در مقابل شر به کار رفته است: (إِن يَنصُرْكُمُ ٱللَّهُ فَلَا غَالِبَ لَكُمْ وَإِن يَخْذُلْكُمْ فَمَن ذَا ٱلَّذِى يَنصُرُكُم مِّنْ بَعْدِهِ وَعَلَى ٱللَّهِ فَلْيَتَوَكَّلِ ٱلْمُؤْمِنُونَ؛ و کسانی که به آنچه خدا از فضل و رحمتش به آنها داده بخل می‏ورزند گمان نکنند که آن بخل به خیر آنهاست، بلکه شری است برای آنها).^۳ از طرفی واژه «خیر» در تقابل با واژه «ضر» آمده است: (وَ إِن يَمْسَسْكَ ٱللَّهُ بِضُرٍّ فَلَا كَاشِفَ لَهُ إِلَّا هُوَ وَ إِن يُرِدْكَ بِخَيْرٍ فَلَا رَادَّ لِفَضْلِهِ؛ و اگر خداوند تو را زیانی برساند آن را جز او برطرف‏کننده‏ای نیست، و اگر برای تو نیکی بخواهد هرگز فضل او را ردکننده‏ای نباشد).^۴ باید توجه کرد که اگرچه «ضر» و «شر» در تقابل با خیر آمده است، اما «ضر» و «شر» هم‏معنای مطلق نیستند، زیرا خداوند از کشف «ضر» صحبت می‏کند: (فَلَمَّا كَشَفْنَا عَنْهُ ضُرَّهُ).^۵ اما کشف «شر» در قرآن ذکر نشده است. به این دلیل برخی معناشناسان روش تقابل معنایی را برای درک معانی

خداوند سبحان در سوره جن به رسولش می‏فرماید: به مردم بگو من مالک «ضر» و «رشد» شما نیستم: (قُلْ إِنِّی لا أَمْلِک لَکمْ ضَرًّا وَلا رَشَداً).^۱ خدای سبحان توحید مالکیت را در ضمن بیان این مطلب که هر فعلی در عالم اتفاق می‏افتد تنها به دست قدرت خویش انجام می‏شود، بیان می‏دارد. در این آیه با نگاه ظاهری واژه «ضرا» در تقابل با واژه «رشدا» قرار دارد؛ لذا ما عنوان بحث را «تقابل صوری» قرار دادیم؛ اما با نگاه دقیق در این آیه، چنان‏که برخی از مفسران نیز تصریح دارند، از صنعت «احتباک» بهره برده شده است.^۲

«احتباک» مصدر باب افتعال از ریشه «حبک» است. «حبک» در لغت به معنای محکم‏سازی و اتقان آمده.^۳ در اصطلاح بلاغی، «احتباک» یکی از صنعت‏های معنوی بدیع است و بدین معناست که از دو کلام متقابل، بخشی حذف شود، درحالی که هریک از آن دو کلام، بر محذوف دلالت داشته باشند.^۴ به عبارتی دیگر در «احتباک» از جمله اول چیزی حذف می‏شود که مشابه آن در جمله دوم بیان می‏گردد، و از جمله دوم نیز بخشی حذف می‏گردد که در جمله اول بدان اشاره شده است.^۵

پس در واقع آیه مذکور، تقابل «ضر» با نفع است که در تقدیر می‏باشد و تقابل «رشدا» با هدایت خواهد بود که این نیز در واقع حذف می‏گردد. در تفاسیر نیز این بیان وجود دارد.^۶ البته برخی مفسران مراد از «ضر» را به معنای