«الفرح» را ضد حزن معنا کرده‏اند،^۱ ولی با توجه به کاربست‏های قرآنی این واژه، معنای مذکور برای واژه «فرح» معنای دقیقی نیست؛ زیرا در قرآن آمده است: (إِنَّ اللَّهَ لا یحِبُّ الْفَرِحینَ).^۲ فرح معنای فراتر از «ضد حزن» دارد؛ زیرا خداوند مهربان‏تر از آن است که با شادی بندگانش مخالف باشد و بندگان شاد را دوست نداشته باشد. ازاین‏روی برخی لغویین «فرح» را «بطر» معنا کرده‏اند.^۳ «بطر» به معنای زیاده‏روی در شادی به اندازه‏ای است که از حد شادمانی بیرون رود و موجب طغیان در نعمت شود.^۴

مصطفوی^۵ با توجه به آیات قرآن برای واژه «فرح» سه اصل قائل می‏شود: یکی به معنای «الاشر و البطر»، همان‏گونه که خداوند می‏فرماید: (إِنَّ ٱللَّهَ لَا يُحِبُّ ٱلْفَرِحِينَ) و دیگری به معنای «الرضا» چنانچه می‏فرماید: (كُلُّ حِزْبٍ بِمَا لَدَيْهِمْ فَرِحُونَ؛ هر گروهی به آنچه خود دارند راضی هستند).^۶ و مورد نهایی به معنای «السرور» که می‏فرماید: (فَرِحِينَ بِمَا ءَاتَاهُمُ ٱللَّهُ مِن فَضْلِهِ).^۷ از همنشینی فرحین با (بِمَا ءَاتَاهُمُ ٱللَّهُ مِن فَضْلِهِ) روشن می‏شود که این شادی از فضل خدا رسیده و لذا «فرح» در این آیه معنای منفی ندارد.

درباره واژه فخور در معجم مقاییس اللغة آمده است: «الفاء والخاء والراء أصلٌ صحیحٌ، وهو یدلُّ علی عِظَم وقِدَم... فَخَرت الرَّجلَ علی صاحبه أفْخَرُه

هنگامی که به او نعمت می‏دهیم می‏گوید: این نعمت را به خاطر کاردانی خودم به دست آوردم، بلکه این وسیله آزمایش آنهاست، ولی اکثرشان نمی‏دانند).^۱

برخی افراد در سختی تنها خدا را گره‏گشای دشواری‏های خویش می‏داند، اما تا آن سختی‏ها به لطف خدا از آنها دور می‏شود، نه‏تنها آن نعمت را فراموش می‏کنند، که وجود انعام الهی را نتیجه علم‏آموزی خویش می‏دانند. به عبارتی ازآنجاکه برخی هنگام بروز سختی‏ها، واقعیات را بهتر متوجه می‏شوند، هنگام هجوم بلا همه چیز را از لطف خدا می‏دانند؛ اما هنگام رفع مشکلات کمتر متوجه خدا هستند؛ لذا رهایی از سختی را نتیجه علم خویش می‏پندارند.

واکنش رفتاری انسان در «نعمة» و «ضراء»

چنان‏که در بحث تحلیل و بررسی واژگان جانشین بیان کردیم، یکی از واژگان جانشین واژه «شر»، واژه «ضراء» است. لغویین «الضراء» را به معنای «الشدة» گرفته‏اند.^۲ در قرآن نیز واژه «ضراء» در مواردی در تقابل با رحمت و نعمت قرار می‏گیرد:

(وَ إِذَا أَذَقْنَا ٱلنَّاسَ رَحْمَةً مِّنْ بَعْدِ ضَرَّآٰءَ مَسَّتْهُمْ؛ و چون مردم را پس از سختی که به آنان رسیده رحمت بچشانیم).^۳ (وَ لَئِنْ أَذَقْنَاهُ نَعْمَاءَ بَعْدَ ضَرَّآٰءَ مَسَّتْهُ لَيَقُولَنَّ ذَهَبَ ٱلسَّئِّاتُ عَنِّى إِنَّهُ لَفَرِحٌ فَخُورٌ ؛ و اگر او را پس از سختی و پریشانی که به او رسیده خوشی و نعمتی بچشانیم، حتماً خواهد گفت که سختی‏ها از من برداشته شد و در آن حال سرمست و فخرفروش خواهد بود).^۴