كَشْفَ ٱلضُّرِّ عَنكُمْ؛ بگو: کسانی را که غیراز او درباره آنها گمان خدایی دارید بخوانید، پس هرگز نه مالک برطرف کردن ضرر و زیانی از شما هستند).^۱ حتی گاهی انسان سراغ آلهه و خدایان متعدد می‏رود تا بار دشواری را از گرده او بردارند: (ءَأَتَّخِذُ مِن دُونِهِ ءَالِهَةً إِن يُرِدْنِ ٱلرَّحْمَٰنُ بِضُرٍّ لَّا تُغْنِ عَنِّى شَفَاعَتُهُمْ شَئْا؛ آیا جز او معبودهایی را به پرستش گیرم که اگر خدای رحمان ضرر و زیانی را برای من بخواهد شفاعت آنها چیزی را از من بازنمی‏گرداند).^۲ درحالی‏که تنها خداوند می‏تواند رفع گرفتاری از انسان کند. (وَإِن يَمْسَسْكَ ٱللَّهُ بِضُرٍّ فَلَا كَاشِفَ لَهُ إِلَّا هُوَ؛ و اگر خداوند تو را ضرر و زیانی برساند، جز او برطرف‏کننده آن نیست).^۳ این نکته‏ای بس ارزشمند است که گاهی انسان به آن توجه نمی‏کند و لازم است در گرداب مشکلات قرار گیرد و چاره‏اش ناچار گردد تا به این مهم دست یابد. از این رهگذر، یکی از حکمت‏های وجودی دشواری‏ها توجه به فطرت توحیدی است که در وجود همه انسان‏ها قرار دارد.

توجه به ناپایداری و سطحی بودن مشقات تحمل درد را آسان می‏کند؛ لذا خداوند در چند مورد این نکته را بیان می‏دارد: (وَ إِذَا أَذَقْنَا ٱلنَّاسَ رَحْمَةً مِّنْ بَعْدِ ضَرَّآٰءَ مَسَّتْهُمْ) ؛^۴ و (وَ لَئِنْ أَذَقْنَاهُ نَعْمَاءَ بَعْدَ ضَرَّآٰءَ مَسَّتْهُ).^۵ اگرچه مطابق با مفهوم این دو آیه ابتدا وجود سختی بر انسان است و سپس نعمت و رحمت پدیدار می‏شود، اما خداوند به گونه‏ای تلویحی نعمت و رحمت را برجسته می‏کند. از طرفی رحمت و نعمت را ابتدا ذکر می‏کند و از طرف دیگر ورود سختی بر

است: (وَ مَا بِكُم مِّن نِّعْمَةٍ فَمِنَ ٱللَّهِ ثُمَّ إِذَا مَسَّكُمُ ٱلضُّرُّ فَإِلَيْهِ تَجْٔرُونَ؛ و هر نعمتی که دارید از جانب خداوند است، و نیز چون ضرر و آسیبی به شما رسد به سوی او زاری و استغاثه می‏کنید).^۱ «جأر» به معنای بالا بردن صداست.^۲ حیوانات وحشی هنگام گرفتار شدن چنین ناله می‏زنند.^۳ گویا حیوانات اهلی از حمایت صاحب خویش بهره‏مندند. لذا این‏گونه صدا زدن برای آن حیوانی است که مورد حمایت هیچ‏کس قرار ندارد. به تعبیری آن‎گاه که انسان به حد اضطرار برسد و هیچ‏کس صدای او را نشنود، متوجه خدا می‏شود و او را می‏خواند. این است حقیقت معنای (أَمَّن يُجِيبُ ٱلْمُضْطَرَّ إِذَا دَعَاهُ وَ يَكْشِفُ ٱلسُّوءَ؛ آیا کسی که شخص گرفتار را هنگامی که او را می‏خواند، پاسخ می‏دهد و آسیب و گرفتاریش را برطرف می‏سازد وجود دارد).^۴ انسان، خداپرستی را در ذات خود می‏یابد و فطرتش بدان حکم می‏کند، اما چون مشغول عالم ماده می‏شود، صدای فطرت را نمی‏شنود؛ اما آن‏گاه که در محاصره دشواری‏ها قرار گرفت و ناچار شد، دلش به جذبه توحید فطری تعلق می‏گیرد. این نوع توجه و التفات فقط در هنگام احاطه مشقات برای انسان حاصل می‏شود: (وَ إِذَا مَسَّكُمُ ٱلضُّرُّ فِى ٱلْبَحْرِ ضَلَّ مَن تَدْعُونَ إِلَّا إِيَّاهُ؛ و چون در دریا شما را سختی و آسیبی رسد (که سبب ترس از غرق شود) همه آنهایی که می‏خوانید (از فکرتان) محو می‏شود، جز خداوند).^۵ انسان در گشایش‏ها و حالت‏های عادی باور ندارد تنها خدا می‏تواند از او رفع گرفتاری نماید: (قُلِ ٱدْعُوا ٱلَّذِينَ زَعَمْتُم مِّن دُونِهِ فَلَا يَمْلِكُونَ