اعضای بدن ظاهر می‏شود به کار می‏رود؛ ولی تضرّع در معنای زاری و فروتنی به کار می‏رود و بیشتر برای حالتی که در دل و خاطر انسان پدید می‏آید به کار می‏رود؛ لذا در روایت گفته شده است: «إذا ضرع القلب خَشَعَتِ الجوارح»؛^۱ هرگاه قلب فروتنی نماید، جوارع خضوع می‏کنند.

خدای سبحان در آیات ۴۲ - ۴۵ سوره انعام بخشی از جریان رسالت پیامبران و تعامل امت‏ها در برابر ایشان را بیان می‏دارد. هر کدام از انبیا، امت خود را به توحید خدای سبحان و تضرع به درگاه او دعوت می‏کنند. از طرفی خداوند امت‏ها را به انواع شدت‏ها و محنت‏ها می‏آزماید تا شاید با حسن اختیار به درگاه خدا سر فرود آورند و دل‏هایشان نرم شود و از فریب شیطان بر حذر بمانند و از اتکا به اسباب ظاهری اعراض کنند؛ اما تلاش‏های انبیا به جایی نرسیده، امت‏ها در برابر پروردگار نه‏تنها خاشع نشدند، بلکه اشتغال به مال دنیا، دل‏هایشان را سنگین کرد و شیطان نیز اعمال زشتشان را در نظرشان جلوه داد و یاد خداوند را از دلهایشان برد.

کار که به اینجا رسید، خدای سبحان نیز آنها را به انواع نعمت‏ها متنعم ساخت تا از شدت خوشحالی به آنچه از نعمت‏ها در اختیار دارند مغرور شوند و خود را محتاج پروردگار ندانند و خویش را مستقل بشمارند؛ آن‏گاه به طور ناگهانی و از جایی که احتمالش را نمی‏دادند، عذاب را بر آنان نازل نمود. وقتی به خود آمدند دیگر کار از کار گذشته بود و امیدی به نجات خویش نمی‏دیدند: (فَقُطِعَ دابِرُ الْقَوْمِ الَّذِینَ ظَلَمُوا وَالْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ؛ پس ریشه و دنباله گروهی که ستم کردند بریده شد، و ستایش و سپاس از آن خدای یگانه که پروردگار جهان و جهانیان است).^۲ این همان سنت استدراج و مکری است که خدای

می‏کند و می‏فرماید: برخی انسان‏ها در این آزمون سخت موضعی منفعلانه گرفتند و موجب زحمت و عذاب خویش شده‏اند: (اَمْ حَسِبْتُمْ أَنْ تَدْخُلُوا الْجَنَّةَ وَلَمَّا یأْتِکمْ مَثَلُ الَّذینَ خَلَوْا مِنْ قَبْلِکمْ مَسَّتْهُمُ الْبَأْساءُ وَالضَّرَّاءُ وَزُلْزِلُوا؛ آیا گمان کرده‏اید که داخل بهشت می‏شوید و حال آنکه هنوز حالات کسانی که پیش از شما درگذشته‏اند برای شما نیامده! آنها را زیان‏های مالی و بدنی رسید، و متزلزل و مضطرب شدند).^۱

در جهان‏بینی الهی، استقامت و پایداری در برابر سختی‏ها، برای رستگاری و دخول در بهشت، به عنوان شرط لحاظ می‏گردد. ترسیدن و لغزیدن در مواجهه با مشقات موجب رد شدن در آزمون الهی می‏شود. به عبارتی رستگاری و فوز بدون انجام امتحان و پیروزی در نظام تصوری قرآن جایگاهی ندارد.

رابطه تضرع و دشواری‏ها

در بررسی واژگان «بأساء» و «ضراء» با همنشینی واژه «تضرع» با این دو واژه مواجه می‏شویم. همنشینی تضرع با این دو واژه، همنشینی غایی است. به عبارتی تضرع و زاری دلیل وجود بأساء و ضراء ذکر می‏شوند. تعبیر (بِالْبَأْساءِ وَالضَّرَّاءِ لَعَلَّهُمْ یضَّرَّعُونَ) دو جا در قرآن کریم آمده است: (وَلَقَدْ أَرْسَلْنا إِلی أُمَمٍ مِنْ قَبْلِک فَأَخَذْناهُمْ بِالْبَأْساءِ وَالضَّرَّاءِ لَعَلَّهُمْ یتَضَرَّعُونَ)؛^۲ (وَما أَرْسَلْنا فی قَرْیةٍ مِنْ نَبِی إلَّا أَخَذْنا أَهْلَها بِالْبَأْساءِ وَالضَّرَّاءِ لَعَلَّهُمْ یضَّرَّعُونَ).^۳

«ضرع» و «تضرع» برای تذلل می‏آیند؛ لذا تضرع به سوی خدا همان خشیت معنا می‏شود.^۴ برخی^۵ معتقدند واژه خشوع بیشتر در حالاتی که در