جنگ گرفته‏اند.^۱ ابوهلال «بأس» را به معنای خوف می‏داند و معتقد است؛ از آن‏جای‏که جنگ دارای خوف است «بأس» می‏نامند.^۲ لغویین «بأساء» را مشتق‏شده از بأس می‏دانند.^۳ فراهیدی «بَأْسَاء» را اسمی برای جنگ و سختی و ضرر عنوان می‏نماید.^۴ برخی بأساء را ضد «نعماء» دانسته‏اند.^۵ جوهری «بأساء» را به معنای شدت می‏داند.^۶ طریحی معتقد است که «الْبَأْسَاءُ» از «الْبَأْسِ أو الْبُؤْسِ» گرفته شده و قولی را می‏آورد که «الْبَأْسَاءُ» قحطی و گرسنگی را می‏رساند و «الضراء» مرض و نقصان در جان و مال را بیان می‏کند.^۷

در قاموس قرآن آمده است: «بأساء» همان سختی و ناپسند است. عذاب، جنگ و خوف همه از مصادیق سختی هستند. هر آیه‏ای به تناسب خود بأساء در آن معنا می‏شود؛ مثلاً در آیه (وَاللَّهُ أَشَدُّ بَأْساً وَأَشَدُّ تَنْکیلاً ).^۸ با توجه به صدر آیه به نظر می‏آید که مراد از بأس، عقوبت است؛ یعنی خدا از حیث عقوبت سخت‏تر است و مراد از بأساء در آیه (فَلَوْ لا إِذْ جاءَهُمْ بَأْسُنا تَضَرَّعُوا )^۹ عذاب الهی خواهد بود و در آیه (وَالصَّابِرِینَ فِی الْبَأْساءِ وَالضَّرَّاءِ وَحِینَ الْبَأْسِ )^۱۰ مراد سختی و مشقت است.^۱۱ با این بیان، واژه بأس یکی از واژگان مناسب برای

انسان نوعاً در قبال مشقت منفعلانه عمل می‏کند و عنان صبر از کف می‏دهد. قرآن از واژه «انسان» استفاده می‏کند تا بهتر بیانگر ناشکیبایی او در برابر مشقات باشد و بی‏صبری او را در مصاف مشقات بیان نماید: (وَلَئِنْ أَذَقْنَا الْإِنْسانَ مِنَّا رَحْمَةً ثُمَّ نَزَعْناها مِنْهُ إِنَّهُ لَیؤُسٌ کفُورٌ؛ و بی‏شک اگر به انسان رحمتی از جانب خویش بچشانیم سپس آن را از وی سلب نماییم همانا او سخت نومید شونده و کفران‏کننده خواهد بود).^۱ (وَإِذا أَنْعَمْنا عَلَی الْإِنْسانِ أَعْرَضَ وَنَأی بِجانِبِهِ وَإِذا مَسَّهُ الشَّرُّ کانَ یؤُساً ؛ و چون انسان را نعمت بخشیم اعراض می‏کند و خود را از ما دور می‏سازد و چون او را شرّی رسد سخت نومید می‏شود).^۲ به‏علاوه این واژه نسبت به واژگان مرادف خویش، ناسپاسی بشر را بهتر بیان می‏دارد: (وَإِذا مَسَّ الْإِنْسانَ الضُّرُّ دَعانا لِجَنْبِهِ أَوْ قاعِداً أَوْ قائِماً فَلَمَّا کشَفْنا عَنْهُ ضُرَّهُ مَرَّ کأَنْ لَمْ یدْعُنا إِلی ضُرٍّ مَسَّهُ؛ و چون انسان را سختی و زیان رسد ما را به پهلو خفته یا نشسته یا ایستاده می‏خواند، و چون سختی و زیانش را از او برداریم، آن‏چنان می‏رود که گویی ما را برای آسیبی که به وی رسیده نخوانده است).^۳

واژه «بأس»

یکی از واژگان جانشین «شر» در قرآن، واژه بأس است. خدای سبحان برای بیان دشواری‏ها از این واژه بهره می‏برد. پیش از تحلیل و بررسی این واژه، تبیین معنای پایه آن ضروری است.

برخی لغویین «البأس» را به معنای حرب^۴ و برخی به معنای شدت در