یعْلَمْ؛ همان کس که انسان را از خون بسته‏ای خلق کرد... و به انسان آنچه را نمی‏دانست یاد داد).^۱

گویا واژه انسان بهتر پرده از ضعف و ناتوانی و ناسپاسی بشر برداشته و جنبه منفی از روحیات او را هویدا می‏سازد: (خُلِقَ الْإِنْسانُ ضَعیفاً).^۲ لذا هنگام رسیدن دشواری‏ها مضطرب شده، به خداوند پناه می‏آورد: (وَإِذا أَنْعَمْنا عَلَی الْإِنْسانِ أَعْرَضَ وَنَأی بِجانِبِهِ وَإِذا مَسَّهُ الشَّرُّ فَذُو دُعاءٍ عَریضٍ؛ و وقتی گشایش‏ها روی به سوی انسان می‏آورند و او مشقات را پشت سر گذاشت و خدای گشایشگر را به فراموشی می‏سپارد).^۳ خلاصه واژه «انسان» بیانگر شخصیت چنین موجودی است: (وَإِذا مَسَّ الْإِنْسانَ ضُرٌّ دَعا رَبَّهُ مُنیباً إِلَیهِ ثُمَّ إِذا خَوَّلَهُ نِعْمَةً مِنْهُ نَسِی ما کانَ یدْعُوا إِلَیهِ مِنْ قَبْل؛‏ و چون انسان را آسیب و زیانی برسد پروردگار خود را در حال بازگشت به سوی او می‏خواند، سپس چون نعمتی از جانب خود به او عطا کند آنچه را که به خاطر آن در گذشته خدا را می‏خواند فراموش می‏کند).^۴ از این رهگذر است که خداوند سبحان برای بیان نام این چنین موجود ضعیف، عجول و ناسپاسی از واژه «انسان» بهره می‏برد و نوعاً این واژه با واژگان شر و مرادف آن همنشین می‏گردد.

نتیجه اینکه قرآن وقتی حالات انسان را در موقعیت‏های سخت و دشوار تبیین می‏نماید از واژه «انسان» استفاده می‏کند. به عبارتی، وقتی سخن از دشواری‏ها به میان می‏آید، واژه انسان به کار می‏رود، نه بشر و نه بنی‏آدم؛ گویا ویژگی خاصی در واژه انسان قرار دارد که خداوند هنگام بیان مشقت از این واژه بهره می‏گیرد.

بهره گرفته شده باشد: (اللَّهُ یصْطَفی مِنَ الْمَلائِکةِ رُسُلاً وَمِنَ النَّاسِ؛ خداوند رسولانی از فرشتگان و از مردم برمی‏گزیند).^۱ (وَإِذا قیلَ لَهُمْ آمِنُوا کما آمَنَ النَّاس؛‏ و چون به آنها گفته شود: ایمان آورید چنان که مردم ایمان آورده‏اند).^۲

بر اساس برخی اقوال لغویین، ریشه واژگان انسان و الناس یکی است. ابن‏سیده «انس» را جماعة الناس می‏داند.^۳ ابن‏منظور «الناس» را جمع انسان می‏داند،^۴ و مصطفوی مبدأ اشتقاق را در واژگان «انسان، الاناس و الناس» واحد لحاظ می‏نماید.

از این رهگذر بیان می‏گردد که در قرآن هرگاه از واژه انسان سخن به میان آمده، همانند واژه «الناس» است؛ با این تفاوت که درباره واژه «الناس» معمولاً انسان را لا بشرط مد نظر قرار می‏دهد. آیاتی که به جنبه‏های منفی انسان توجه دارند بسیارند. درباره واژه «انسان» می‏گوییم معمولاً آیات به جنبه‏های منفی خلقیات انسان توجه می‏کنند: (إِنَّ الْإِنْسانَ خُلِقَ هَلُوعاً)؛^۵ (کَلاَّ إِنَّ الْإِنْسانَ لَیطْغی)؛^۶‏ (إِنَّ الْإِنْسانَ لَفی خُسْر).^۷ برای بیان انسان به صورت لا بشرط در قرآن آیات فراوانی هست که در آنها از واژه «انسان» استفاده شده است: (وَلَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ مِنْ صَلْصالٍ مِنْ حَمَإٍ مَسْنُونٍ؛ و بی‏تردید ما انسان را از گلی خشکیده، برگرفته از لجنی بدبو آفریدیم).^۸ (خَلَقَ الْإِنْسانَ مِنْ عَلَقٍ... عَلَّمَ الْإِنْسانَ ما لَمْ