قصد بیان آن را داریم این است که واژه «ضراء» در هر سه مورد با واژه «مس» بیان می‏شود، درحالی که واژه «نعماء» یا «رحمة» با مشتقات «ذوق» بیان می‏شود.

واژه «مس» معمولاً در برابر واژه «ذوق» قرار می‏گیرد، اما موردی هم در قرآن وجود دارد که این واژه در کنار واژه «ذوق» قرار گرفته است: (یوْمَ یسْحَبُونَ فِی النَّارِ عَلی وُجُوهِهِمْ ذُوقُوا مَسَّ سَقَرَ؛ آن روزی که در میان آتش به رو کشیده شوند بچشید درد محسوس دوزخ را).^۱ طبرسی این قول را شبیه قول اعراب می‏داند که می‏گویند: «وجد مسّ الحمّی و ذاق طعم الضّرب»؛^۲ (شدت حرارت آتش به او رسید مثل اینکه آن را مس نموده باشد و چشید طعم زدن را). گویی علامه طبرسی ذوق را عمیق‏تر از مس می‏داند.

از این شیوه بیان نیز استفاده می‏شود درکی که انسان از ذوق دارد از درک با مس عمیق‏تر است؛ زیرا اول واژه «ذوق» را آورده و سپس واژه «مس». می‏فرماید بچشید مس سقر را. آیه چون در مقام بیان عذاب دوزخیان است در صدد بیان شدت عذاب خواهد بود؛ لذا وقتی می‏گوید بچشید مس آتش را، یعنی چشیدن شدت بیشتری نسبت به مس دارد. شیخ طوسی معتقد است «الذوق» تناول چیزی با دهان است تا طعم آن بهتر درک شود.^۳

آنچه درباره دو واژه «مس و ذوق» بیان داشتیم، توجه دادن به این مطلب بود که وقتی خداوند از ضراء صحبت می‏نماید، از واژه «مس» استفاده می‏کند نه از واژه «ذوق»؛ زیرا مشقات را با تمام دشواری‏هایش به حد مس نمودن و ادراک مسی برای انسان قرار می‏دهد، ولی وقتی صحبت از انعام الهی می‏شود، از واژه «ذوق»

اهل او را به او باز گرداندیم. حتی مثل آنچه را از او گرفتیم به او دادیم. همه اینها به دلیل رحمت ماست. به عبارتی حتی وقتی به حضرت ایوب علیه السّلام هم التفات می‏شود، از باب رحمت الهی توجه می‏شود.

واژه «ضراء»

«الضراء» به معنای «الشده» آمده است.^۱ ابن‏اثیر «الضراء» را «حالة آلتی تضر و هی نقیض السراء» معنا کرده و «رجل ضریر» را به معنای مرد بد حال می‏داند.^۲ ازآنجاکه قرآن کریم در برابر ضراء امر به صبر نموده و فرموده: (وَالصَّابِرینَ فِی الْبَأْساءِ وَالضَّرَّاء؛ شکیبایان در بأساء و ضراء)،^۳ با این تعبیر به این نتیجه می‏رسیم که در «ضراء» نیز نوعی مشقت نهفته است؛ زیرا اگر سختی نداشت امر به صبر در آن معنا نمی‏داشت.

در قرآن سه بار از واژه «ضراء» استفاده شده است:

۱. (وَإِذا أَذَقْنَا النَّاسَ رَحْمَةً مِنْ بَعْدِ ضَرَّاءَ مَسَّتْهُم؛ و چون مردم را پس از سختی و رنجی که به آنان رسیده رحمت و راحتی بچشانیم).^۴

۲. (وَلَئِنْ أَذَقْناهُ نَعْماءَ بَعْدَ ضَرَّاءَ مَسَّتْهُ؛ اگر او را پس از سختی و پریشانی که به او رسیده خوشی و نعمتی بچشانیم).^۵

۳. (وَلَئِنْ أَذَقْناهُ رَحْمَةً مِنَّا مِنْ بَعْدِ ضَرَّاءَ مَسَّتْه؛ و اگر او را پس از آنکه آسیب و ضرری به او رسیده، رحمتی از جانب خود بچشانیم).^۶ آنچه در این بخش