«ضاد» فتحه می‏گیرد، و هرگاه این واژه تنها بیاید «ضاد» ضمه می‏گیرد. البته این قانون جایی مطرح است که ضُر مصدر واقع نگردد؛ مانند «ضررت ضُرا».^۱

در قرآن واژگان ضرا، الضرر، المضطر، ضار، ضرار، مضار، یضر و تضر با صیغه‏های متعدد مضارع، از این دو واژه مشتق شده‏اند که در این بخش هر کدام از واژگان در بحث تحقیق دخیل باشند، به تحلیل آنها پرداخته می‏شود.

«ضُر» در لغت به معنای «الهزال» و بد حالی ذکر شده^۲ و «الهزال» را به معنای نقیض «السمن» دانسته‏اند؛ حال این حالت یا به سبب قلت غذا یا به علت ضعف قوه متصرفه در غذاست.^۳ برخی هر سوءحال و فقری در بدن را «ضُر» و هر آنچه را ضد نفع باشد «ضَر» می‏دانند.^۴ گاه گفته‏اند «ضُر» به معنای خصوص بلاهایی است که مستقیماً به جان آدمی رسد، مانند مرض و لاغری؛ اما «ضَر» همه انواع بلاها را شامل می‏شود.^۵

قرآن واژه خیر را در برابر واژه «شر» قرار می‏دهد. (عَسݧݧݧݧݧݧݩٰٓى اَنْ تَكْرَهُوا شَیݨْئًا وَهُوَ خَیْرٌ لݦَكُمْ وَعَسݧݧݧݧݧݧݩٰٓى اَنْ تُحِبُّوا شَیݨْئًا وَهُوَ سݡݧݒَرݦݩّݨݨٌ لݦَكُمْ).^۶ لذا واژه «خیر» در برابر واژه «شر» قرار می‏گیرد. از طرفی واژه «ضر» در مقابل واژه «خیر» آمده است: (وَاِنݧݨݨْ یَمݧݧْسݧَسْكَ اللّٰهُ بِضُرݦٍّ فَلاٰ كاٰشِفَ لَهݩݦُۥݨٓ اِلّاٰ هُوݩَ وَاِنݧݨݨْ یݧݩُرݪِݣݣدْكَ بِخَیݧْرٍ فَلاٰ رآٰدَّ لݫِڡݧݨݐَݡضݨْلِه؛ و اگر خداوند تو را ضرر و زیانی برساند، جز او برطرف‏کننده آن نیست، و اگر تو را خیری برساند همانا او بر هر چیزی تواناست).^۷ با بیان اقوال لغویون و تبیین قرآن درباره این سه واژه، این

می‏شود تا آسایش مطلق اخروی بهای رسیدن به آسایش نسبی دنیوی نگردد.

آیاتی که از خلق انسان سخن می‏گویند بر دو دسته‏اند: دسته‏ای سخن از بخش سخت‏افزاری خلقت انسان دارند، مانند آیات (وَ لَقَدْ خَلَقْنَا ٱلْإِنسَانَ مِن صَلْصَٰلٍ مِّنْ حَمَإٍ مَّسْنُونٍ)^۱ و (اِنّٖی خاٰلِقٌ بَشَرݦًݡا مِنݨْ طٖینٍ).^۲ این دسته از آیات بیانگر اجزای مادی تشکیل‏دهنده انسان هستند؛ اما دسته دیگر آیات بیانگر بخش نرم‏افزاری بشرند. به عبارتی دسته نخست ناظر به اجزایی است که با چشم سر دیده می‏شوند و دسته دوم بیانگر ویژگی‏هایی است که ملازم با خلقت انسان‏اند و با چشم سر و نگاه مادی دیده نمی‏شوند؛ مانند: (خُلِقَ الݨْاِںݧݐݨْساٰنُ ضَعٖیفًا)^۳ یا (اِنَّ الݨْاِںݧݐݨْساٰنَ خُلِقَ هݧَلݧُوعًا).^۴ ضعیف و هلوع بودن از ویژگی‏های جدایی‏ناپذیر انسان و همراه با خلقت بشر است.

از این رهگذر حاصل می‏گردد؛ «کبد» و مشقت نیز ازآنجاکه بخش نرم‎افزاری خلقت انسان را تشکیل می‏دهند، ملازم با خلقت او هستند و همواره او را همراهی می‏کنند و مادام که او یک مخلوق باشد، دشواری‏ها او را همراهی می‏کنند. از افلاطون در این زمینه نقل می‏کنند که «الحوادث سهام والانسان هدف والرامی هو الله فأین المفر؟»؛^۵ «حوادث تیرها هستند و انسان هدف، و پرتاب‏کننده خداوند، پس کجا فرار می‏کنید؟».

واژه «ضُرّ» و مشتقات آن

«ضَرّ» و «ضُرّ» دو واژه مستقل هستند. هرگاه این واژه با واژه «نفع» جمع شود،