ذکر شده، متوجه این نکته می‏شویم که امتحان به شر جنبه مقدمی دارد و آنچه غرض نهایی خداوند است، رسیدن افراد به اجر و نتیجه اعمالشان است. لذا خود شر هیچ‏گاه غرض پروردگار مهربان نخواهد بود.

نکته دیگری که در این بخش استفاده می‏گردد این است که مراد از خیر و شر در این آیه شر و خیر دنیوی است؛ زیرا واژه «شر» با واژه «نبلوکم» همنشین شده و ازآنجاکه دنیا سرای امتحان است، مراد از شر در این مورد، شر دنیوی خواهد بود. آنچه از امتحانات انجام می‏گیرد، همگی در دنیا محقق می‏شود و اگر شری نیز در آخرت انجام گرفت، در قالب عذاب خواهد بود نه امتحان؛ زیرا آنجا سرای جزا و پاداش است نه سرای عمل.

تعامل مثبت انسان با شر در تحلیل همنشینی واژگان

واکنش انسان در مصاف شر، بستگی به فرد درد دیده و درجه ایمان او دارد. شر می‏تواند دریچه‏ای رو به سوی رحمت الهی باشد؛ همان‏طور که می‏تواند منشأ مشقات و نقمات جدید گردد. چگونه است که قرآن همواره نور و سرچشمه هدایت است، اما برای برخی مایه فزونی ضرر می‏گردد؟ آیات این‏گونه بیان می‏دارند: (وݦَݢݢںݦݐݦُںݩݩݦݐݧَرݦݩݐّݪِلݩُ مِنَ الْقُرْءاٰنِ ماٰ هُوَ شِفآٰءٌ وݦَݡرݩَݡحݨݦݨْمݧَݡهݧݩݩݑٌ لِلْمُؤݨݨْمِنٖینَ وَلاٰ یݧَرݧݐٖݣݣىݫݬݔدݩُ الظّاٰلݫِمݫٖینَ اِلّاٰ خَساٰرًا؛ قرآن برای مؤمنین شفا و رحمت است، اما همین قرآن برای ظالمین چیزی جز خسارت و زیان نیست).^۱ قضیه رنج نیز چنین است؛ هر چقدر درجه ایمان فرد بالاتر باشد، رنج نیز در چشمان او زیبا جلوه می‏نماید. لذا حضرت زینب علیها السّلام در پاسخ ابن‏زیاد که می‏پرسد: «کیف رأیت صنع الله بأخیک وأهل بیتک؟» می‏فرماید: «ما رأیت الا جمیلا».^۲

خاطر می‏شود و حال آنکه آن‏چیز برای ما شر است، درحالی‏که ما آن را خیر می‏پنداشتیم و همین‏طور بالعکس، گاهی چیزی موجب رنجش خاطر انسان می‏شود و حال آنکه آن‏چیز خیر است.

دلیل اینکه خداوند بندگان را به وسیله شر امتحان می‏کند چیست؟ آیا رنج دادن و سختی بخشیدن، جنبه مقدمی دارد یا ذی‏المقدمه است؟ جمله (كُلُّ نَڡݧݐݧْسٍ ذݢݢآٰئِقَةُ الْمَوْتِ) با واژه «نَبْلُوکمْ» همنشین می‏شود. وقتی به موارد استعمال این جمله مراجعه می‏شود، در هر سه مورد که این جمله به کار رفته، صحبت از قیامت و روز رستاخیز است.

در یک مورد پس از بیان (کلُّ نَفْسٍ ذائِقَةُ الْمَوْت) صحبت از دادن اجر افراد و بیان رستگاری واقعی است: (كُلُّ نَفْسٍ ذَائِقَةُ ٱلْمَوْتِ وَإِنَّمَا تُوَفَّوْنَ أُجُورَكُمْ يَوْمَ ٱلْقِيَامَةِ فَمَن زُحْزِحَ عَنِ ٱلنَّارِ وَأُدْخِلَ ٱلْجَنَّةَ فَقَدْ فَازَ؛ هر جانداری (به ناچار) چشنده مرگ است، و جز این نیست که پاداش‏های شما در روز قیامت تماماً داده می‏شود. پس هر که را از آتش دور دارند و به بهشت درآورند، حقا که کامیاب شده است).^۱

روز اجر و رهایی از آتش در قیامت است؛ چنان‏که خود آیه نیز به آن تصریح دارد، و در یک مورد پس از بیان (كُلُّ نَڡݧݐݧْسٍ ذݢݢآٰئِقَةُ الْمَوْتِ) صحبت از بازگشت به پیشگاه الهی به میان می‏آید: (كُلُّ نَفْسٍ ذَائِقَةُ ٱلْمَوْتِ ثُمَّ إِلَيْنَا تُرْجَعُونَ)^۲ و در آیه مورد بحث، پس از بیان (كُلُّ نَڡݧݐݧْسٍ ذݢݢآٰئِقَةُ الْمَوْتِ) صحبت از امتحان به شر آمده و سپس از بازگشت نزد خداوند سخن گفته می‏شود: (نَبْلُوکمْ بِالشَّرِّ وَالْخَیرِ فِتْنَةً وَإِلَینا تُرْجَعُون).^۳ با توجه به همنشینی این واژگان با آنچه از قیامت در این آیات