مشخص است که می‏توان آنها را به دو گونه سهل و دشوار تقسیم کرد: موادی که مایه مسرت و انبساط خاطر می‏گردد و موادی که مایه زحمت و رنجش خاطر می‏شود.

مواد امتحانی سهل مانند مواردی که خداوند بندگان را متنعم می‏نماید: (فَاَمَّا الݨْاِںݧݐݨْساٰنُ اِذݢݢاٰ مَا ابݨݦْتَلݧݩݩݩݩݩݩݩݩݧݧݧݧٰىهُ رَبُّهݨُۥ فَاَكْرݦݨَمَهݧݩُۥ وݦَںݦݐَعَّمݧݨَهݩُۥ فَیݧݨَٯݧݑُولُ رݨݨݧَٮݭݓݨݧّݫݫݬݫݬٖیٓ اَكݨݧْرݨݦَمَنِ؛ اما انسان هنگامی که پروردگارش او را برای آزمایش، اکرام می‏کند و نعمت می‏بخشد (مغرور می‏شود و) می‏گوید: پروردگارم مرا گرامی داشته است).^۱ همچنین آن‏گاه که کرامت بنده‏ای موجب انبساط خاطر حضرت سلیمان علیه السّلام می‏شود: (قاٰلَ هٰدݦݐاٰ مِنݨْ فَضْلِ رݨݧَݢݢٮݭݓݨݧّݫݫݬݫݬٖی لݫِىݠݠݫݫݔݨَٮݫݓݧݨْلُوݨݧَݢݢںݨݨݧݐݫٖیݧٓ ءَاَشݨْكُرُ اَمْ اَكݧْفݩُرݩݩݩݦُ ؛ گفت این از فضل پروردگار من است، تا مرا بیازماید که آیا شکر او را به جا می‏آورم یا کفران می‏کنم).^۲ مواد امتحانی دشوار و سخت با ذکر مورد چنین آمده است: (وَلݠَںݩݩݧݐَبݧݩْلُوَݣݣںݧݧݐݧَّكݠُمْ بِشَیْءٍ مِنَ الݨْخݧݨَوْفِ وَالݨْجݧݧُوعݬِ وَنَٯݑݨْصٍ مِنَ الْاَمݧْواٰلِ وَالݨْاَںݧݐݧݨْڡݧݧݐݧُسِ وَالݠٮݧݩݩݧݒَّمݧݧݩݧَراٰتِ؛ و حتماً شما را به اندکی از ترس و گرسنگی و کاهشی از مال‏ها و جان‏ها و محصولات آزمایش خواهیم کرد).^۳

اما گاهی ماده را به طور عام بیان داشته است: (نݧَٮݫݓݧݨݨݧْلݦُوكُمْ بِالشَّرِّ وَالݨْحݧݧݩݐݧَݡیݧݧݧݧݩْرِ فݫِٮݠݠݧݑݨْںݧݩݧݐݨَهݩݩݧݩݑݩ).^۴ اگرچه بشر گاهی آسایش را خیر و سختی را شر می‏خواند، ولی قرآن این را تأیید نمی‏کند: (عَسَىٰ أَن تَكْرَهُوا شَئْا وَهُوَ خَيْرٌ لَّكُمْ وَعَسَىٰ أَن تُحِبُّوا شَئْا وَهُوَ شَرٌّ لَّكُمْ).^۵ از این رهگذر است که شر را نمی‏توان به عنوان یکی از مواد امتحانی دشوار به حساب آورد؛ زیرا به تعبیر قرآن گاهی چیزی را دوست داریم و موجب انبساط

امتحان یک سنت الهی است و درباره تمام بندگان، مؤمن و کافر، پیامبر و افراد امت جاری می‏گردد. آیاتی^۱ ابتلاء را به ضمیر «کم» اضافه کرده‏اند. اگرچه برخی از این آیات در مورد خاص نازل شده‏اند، اما طبق قاعده اصولی «ان المورد لا یخصص لعموم العام»^۲ ضمیر از عمومیتش نمی‏افتد. به‏علاوه واژه «الانسان» در دو مورد متعلق فعل ابتلا قرار گرفته است: (إِنَّا خَلَقْنَا ٱلْإِنسَانَ مِن نُّطْفَةٍ أَمْشَاجٍ نَّبْتَلِيهِ؛ در حقیقت ما انسان را از نطفه‏ای مرکب از مختلط‏ها آفریدیم که بیازماییم).^۳ (فَأَمَّا ٱلْإِنسَانُ إِذَا مَا ٱبْتَلَاهُ رَبُّهُ؛ اما انسان هر گاه که پروردگارش او را آزمایش کند).^۴

«ال» در الانسان الف و لام جنس است و مراد نوع بشر است.^۵ درباره پیامبران نیز این سنت جاری است: (وَاِذِ ابݨْٮݧݩݩݑَلٰٓى اِٮݓݧݨْراٰهٖیمَ رَبُّهُ بِكَلِماٰتٍ؛ و به یاد آور هنگامی که ابراهیم را پروردگارش به اموری بیازمود).^۶ همچنین درباره حضرت سلیمان علیه السّلام می‏فرماید: (قَالَ هَٰذَا مِن فَضْلِ رَبِّى لِيَبْلُوَنِى ءَأَشْكُرُ أَمْ أَكْفُرُ؛ این از فضل پروردگار من است تا مرا بیازماید که آیا سپاس‏گزاری می‏کنم یا کفران می‏ورزم).^۷

ابزار امتحانی گاهی برای ما مبهم است؛ مانند آنچه درباره حضرت ابراهیم علیه السّلام وارد شده است: (وَاِذِ ابݨْٮݧݩݩݑَلٰٓى اِٮݓݧݨْراٰهٖیمَ رَبُّهُ بِكَلِماٰتٍ). منظور از این کلمات چیست؟ برای ما مشخص نیست؛ اما در معمول موارد به نحوی مواد امتحانی