135
تصویر شر در دستگاه معنایی قرآن

قرآن کریم با همنشین نمودن واژه «خیر» و واژه «مقاما»، ضمن بیان جهان‏بینی کافران درباره خیر و شر، در صدد بیان این نکته نیز هست که خیر و شر بودن همواره وصفی برای ماهیت یک پدیده نیست، بلکه گاهی خیر و شر توصیفی از جایگاه معنوی یا اجتماعی افراد است.

کافران امکانات دنیوی و تجملات چشمگیر این‏جهانی را ملاک خیر و سعادت خویش می‏دانستند. آنها با یک مغالطه، تمکن مالی و تجملات دنیوی را دلیل برتری خویش بر مؤمنان دانسته، می‏پرسیدند: (أَىُّ ٱلْفَرِيقَيْنِ خَيْرٌ مَّقَامًا وَأَحْسَنُ نَدِيًّا؛۱ (کدام‏یک از ما دو گروه مقام بهتر و اهل‏بیت برتری داریم؟). آنان با این شیوه سخن گفتن، به نحوی در صدد بودند تا دارایی‏های خود را به رخ مؤمنین بکشند و از این طریق برتری‏جویی کنند).

آنان نه‏تنها از نظر عُده که از حیث عِده بر مسلمین مباهات می‏کردند و خود را بالاتر و برتر می‏پنداشتند. قرآن در این زمینه می‏فرماید: (أَيَحْسَبُونَ أَنَّمَا نُمِدُّهُم بِهِ‏مِن مَّالٍ وَ بَنِينَ * نُسَارِعُ لَهُمْ فِى ٱلْخَيْرَاتِ بَل لَّا يَشْعُرُونَ ؛ آیا دیدی کسی را که به آیات ما کافر شد، و گفت: اموال و فرزندان فراوانی به من داده خواهد شد).۲

قرآن در پاسخ این تفکر، نخست جواب نقضی داده، می‏فرماید: (وݩَكݧݨَمْ اَهْلَكْناٰ قَٮݫݫݓݧݨݨْلَهݩݩُمݨݨْ مِنݨْ ٯݦݑَرݨْنݫٍ هُمݨݦݨْ اَحْسَنُ اَٮݩݒݡاٰٮݧݒًا وَݢݢرِݣݣءݨݨْىݫݔًا؛ چه‏بسا اقوامی که دارای تمکن مالی بیشتر و تجملات چشمگیرتری از آنها بودند اما با تمام آن امکانات، آنها را هلاک نمودیم).۳ سپس بیان می‏دارد: آن‏گاه که هلاکت در پی مکنت و دارایی باشد، نشان از شر بودن آن مکنت دارد. اگر آنچه کفار از مال و بنین داشتند خیر بود، پس نباید هلاکت به دنبال داشته باشد. همین که به دنبال مُکنتی هلاکت باشد،

1.. مریم: ۷۳.

2.. مریم: ۷۷.

3.. مریم: ۷۴.


تصویر شر در دستگاه معنایی قرآن
134

اتهامی بزرگ به برادری بی‏گناه زدند. پس از این خطاهاست که حضرت یوسف علیه السّلام برادران را (أَنْتُمْ شَرٌّ مَکاناً)۱ می‏خواند.

در اینجا دو اتهام مطرح است: یکی اتهام سرقت پیمانه به بنیامین و دیگری اتهام سرقت (در غیرمورد پیمانه) به یوسف علیه السّلام. در آیه کذب اتهام دومی مورد غفلت قرار نگرفته است. علاوه بر آن دو جرم، تقصیر دیگری نیز وجود دارد و آن خیانتی بود که برادران، قبلاً به حضرت یوسف و یعقوب علیهما السّلام کرده بودند.

در نگاه یوسف علیه السّلام برادران پس از انجام گناهان متعدد و عدم پشیمانی از کردار ناشایست خود به شر بودن منتسب می‏شوند. از این رهگذر است که از نگاه قرآن رابطه‏ای تنگاتنگ بین گناه و شر وجود دارد. در جهان‏بینی قرآنی بین گناه و شر رفتاری، قرابت وجود دارد. این ظرافت‏های موجود در قرآن موجب پیدایش جهان‏بینی خاص در دستگاه تصوری قرآن می‏گردد؛ حال آنکه چنین نگاه و بینشی در دستگاه و نظام تصوری پیش از قرآنی وجود نداشته است و حتی اعراب جاهلی که از این واژگان در تکلم خویش بهره می‏بردند، چنین جهان‏بینی قوی و منسجمی نداشتند.

توصیف شر در جهان‏بینی کفار

در تبیین ماهیت خیر و شر، اختلاف جهان‏بینی نقش قابل توجهی دارد. به عبارتی شر در جهان‏بینی الهی و جهان‏بینی الحادی کاملاً متفاوت است. قرآن این دو جهان‏بینی را به دو گونه متفاوت بیان می‏دارد. آیات قرآن با استفاده از واژگان همنشین شر مشخص می‏کنند که ملاک خیر و یا شر بودن پدیده‏ای در جهان‏بینی کفار متفاوت است؛ لذا باید توجه کرد که هستی‏شناسی شر نزد موحدان و پیروان مکتب توحیدی با ملحدان و خداناباوران یکسان نخواهد بود.

1.. یوسف: ۷۷.

  • نام منبع :
    تصویر شر در دستگاه معنایی قرآن
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1399
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 1476
صفحه از 347
پرینت  ارسال به