تحلیل شر بر اساس همنشینی با واژه عقل

قرآن در مقام تعریض به کفار که می‏گفتند: (قاٰلُوا سَمِعْناٰ وَهُمݨْ لاٰ یَسݨݧْمَعݧݩُونَ؛ گفتند: شنیدیم، درحالی‏که (حقیقتاً) نمی‏شنوند‏)^۱ می‏فرماید: (اِنَّ شَرݦّݨَ الدَّوآٰبِّ عِنْدَ اللّٰهِ الصݧݧُّمݨݨُّ الْبُكْمُ الَّذٖینَ لاٰ یَعْقِلُونَ؛ بدترین جنبندگان نزد خدا افرادی هستند که نه گوش شنوا دارند، و نه زبان گویا، و نه عقل و درک، کر و لال و بی‏عقل هستند).^۲ اینها بدترین جنبندگان‏اند، زیرا جنبندگان دیگر اگر نمی‏شنوند، چون سمع ندارند؛ اگر نمی‏گویند چون قوه نطق ندارند. اینها همه قوا را دارا هستند، اما باز صم و بکم بوده، حق را نمی‏شنوند و به حق سخن نمی‏کنند.

شر در اصل «أشر» بوده و همزه آن بر اثر کثرت استعمال حذف شده است؛^۳ از این جهت «شر» اسم تفضیل است. مراد از دواب معنای حقیقی آن است نه معنای عرفی. در عرف، انسان از حیوان برتری دارد؛ اما در جهان‏بینی قرآنی چنین نیست. گاهی انسان از بهائم پست‏تر می‏شود، زیرا بهائم اگر نمی‏بینند و نمی‏شنوند، ابزار دیداری و شنیداری ندارند؛ اما انسان با توجه به اینکه این ابزار را در اختیار دارد اما از آنها برای خویش و اطرافیان بهره نمی‏برد.

قرآن این‏گونه افراد را به "صم" متصف می‏کند، زیرا آنچه می‏شنوند قبول نکرده عمل نمی‏نمایند؛ پس در شنیده‏ها نفعی نمی‏برند و چون حجت بر آنها تمام شده اما تعقل و تفکر نمی‏نمایند، پس عقل ندارند. لذا در پایان می‏فرماید: (الَّذٖینَ لاٰ یَعْقِلُونَ).^۴

در بین ادیان موجود، دین اسلام از برهان عقلی واضح و روشن برای دعوت به کلام حق بهره می‏برد. ازآنجاکه حقانیت اسلام به دلیل عقلی به اثبات رسیده، کسانی که با عناد از قبول حق سرباز می‏زنند، در نگاه قرآنی و دستگاه تصوری آن به

و این رنج‏ها در محضر او رخ می‏دهند و او قادر به رفع و دفع آنهاست، اما علم به عاقبت امور دارد و آن‏چه انجام می‏دهد خالی از مصلحت نیست، تحمل درد و رنج را برای فرد رنج دیده بسی سهل‏تر می‏نماید.

این آیه به علم خداوند درباره رنج بشر تصریح دارد و حتی اعلام می‏کند که خداوند با توجه به این آگاهی، رنج را برای بشر مقدر می‏نماید. در ابتدای آیه آمده است: (کتِبَ عَلَیکمُ الْقِتالُ) و در اثنای آیه آمده (وَهُوَ کرْهٌ لَکمْ). واو در این جمله حالیه است؛^۱ پس معنای آیه چنین می‏شود: جنگ بر شما نوشته شده و حال آنکه به سختی آن برای شما علم داریم.^۲ لذا در پایان آیه می‏فرماید: (وَاللَّهُ یعْلَمُ وَأَنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ).

در رویارویی با پدیده‏های عالم دو علم و یک جهل وجود دارد: یکی علم ما به اینکه خداوند، عالِم به درد و فشار رنج است، و دیگری علم او به زوایای آشکار و پنهان رنج؛ اما چیستی حقیقت رنج و یا به تعبیری چهره پنهان رنج نکته مجهولی است که در پدیده رنج وجود دارد، و همین جهل بشر موجب برخوردهای جاهلانه یا معترضانه از سوی انسان رنج‏دیده می‏شود.

صاحب التحریر والتنویر می‏نویسد: اینکه خداوند بعد از «کُتِبَ عَلَیکمُ الْقِتالُ وَهُوَ کرْهٌ لَکمْ»^۳ جمله «عَسی أَنْ تَکرَهُوا شَیئاً وَهُوَ خَیرٌ لَکمْ» را می‏آورد، در صدد تلطیف خاطر فرد رنج دیده است؛ وگرنه نیازی نیست خداوند برای کارهایش دلیل و علت بیاورد. او در جایگاه پروردگارعالمیان قرار دارد، پس امر می‏کند و باید اطاعت شود.^۴