در گفت وگو با دكتر عبدالله عمادي، پژوهشگر گروه اخلاق كاربردي پژوهشگاه قرآن و حديث، درباره كتاب "مشق ارشاد: تأثیر گذاری و متقاعدسازی در امر به معروف و نهی از منکر"
به گزارش روابط عمومی پژوهشگاه قرآن و حدیث، در پی رونمایی و انتشار کتاب "مشق ارشاد؛ تأثیرگذاری و متقاعدسازی در امر به معروف و نهی از منکر" در گفتگویی که با مولف کتاب آقای دکتر عبدالله عمادی از پژوهشگران گروه اخلاق کاربردی پژوهشکده اخلاق و روان شناسی اسلامی پژوهشگاه قرآن و حدیث انجام شد ایشان به پرسش هایی درباره ضرورت و اهمیت تألیف کتاب، اهداف، روش تحقیق و سؤالاتی دیگر پاسخ گفتند که در ادامه می خوانید:
* ضمن تبريك انتشار كتاب مشق ارشاد، لطفا درباره فعاليت هاي علمي و پژوهشي خودتان توضيحاتي را ارايه فرماييد.
با سپاس از شما، اینجانب بیش از یک دهه است که در حیطه اخلاق اسلامی و اخلاق کاربردی مشغول فعالیت می باشم و به طور خاص در زمینه امر به معروف و اخلاق خانواده ورود داشته ام. علاوه بر اثر مورد بحث که نتیجه سه سال تحقیق بوده، دو تحقیق دیگر در زمینه اخلاق ازدواج و روش شناسی اخلاق کاربردی اسلامی انجام داده ام که خاتمه یافته و ان شاءالله در آینده منتشر خواهند شد.
* چه زمينه و ضرورت هايي موجب شد که به خلق اثر در حوزه امر به معروف و نهی از منکر بپردازيد؟
امر به معروف و نهی از منکر از دغدغه های شخصی بنده بوده و هست. چرا که معتقدم یکی از ارکان اساسی و اصلی تمایز و پیشرفت جامعه اسلامی است. این پیش زمینه باعث شد توصیه و درخواست حضرت آیت الله ری شهری ریاست فقید پژوهشگاه قرآن و حدیث مبنی بر تدوین متنی در خصوص آموزش اثربخشی امر به معروف و نهی از منکر را اجابت کرده و تلاش کنم در گروه اخلاق به تحقق برسد.
* ضمن توضيح درباره نام كتاب، بفرماييد مخاطبان اين اثر چه كساني هستند؟
نام اصلی کتاب یعنی «مشق ارشاد» ناظر به محتوایی است که باید در ارشاد مدنظر ارشادکنندگان قرار بگیرد و سرمشق آنها باشد. ضمن آنکه تلویحی دارد بر گشت ارشاد که نیازمند اصلاح رویه است. مخاطبان اثر عموم جامعه و دغدغه مندان و آمران به معروف و ناهیان از منکرند و به طور خاص محققان امر به معروف و نهی از منکر و اساتید این موضوع می توانند از آن بهره ببرند. همچنین خادمان اماکن زیارتی مخاطب یک فصل از این کتابند که می توانند برای ارتباط برقرار کردن و تأثیرگذاری روی زوار از آن استفاده کنند.
* تعریف شما از امر به معروف و نهی از منکر در این اثر چه بوده است؟
امر به معروف و نهی از منکر در این اثر به عنوان یک فرایند ارتباطی بین دست کم دو نفر تعریف شده که در آن، یکی دیگری را به آنچه از نظر دین و عقل خودبنیاد جمعی بایسته/ شایسته است که انجام شود، وا می دارد، یا از آنچه از نظر دین و عقل خودبنیاد جمعی، بایسته/ شایسته است که انجام نشود، باز می دارد. روشن است که این تعریف، یک تعاریف عام است و ارشاد و تبلیغ و تعلیم را در برمی گیرد.
* علت اين كه امر به معروف و نهي از منكر را از منظر اخلاقي بررسي كرديد چه بود؟
اغلب پژوهش هایی که در این زمینه انجام شده رویکرد فقهی، حقوقی و جامعه شناختی دارد و جای این خالي اين رویکرد محسوس بود که امر به معروف و نهی از منکر به عنوان دو کنش فاعل اخلاقی، فارغ از دین و قانون، نگریسته و بررسی شوند. در عصر حاضر اگر ما معروف و منکر را به عنوان هنجار اخلاقی تلقی کنیم و امر به معروف و نهی از منکر را به عنوان دو رفتار پسندیده ارزیابی کنیم و بعد ارتباطی آن را برجسته سازیم، بهتر می توانیم از آن دفاع کنیم و بیشتر می توانیم ترویج کنیم تا آنکه به عنوان دو فریضه دینی یا به عنوان مکانیزم نظارت اجتماعی به آن پرداخته شود.
* چرا مسئله «متقاعد كردن» را به عنوان نكته محوري كتاب تان انتخاب كرديد؟
همانطور که در تعریف امر به معروف عرض کردم، امر به معروف یک فرایند ارتباطی است که غالبا در موقعیت هایی بروز می کند که بین گوینده و مخاطب اختلافی در نظر یا عمل وجود دارد. بنابراین اگر هدف و نتیجه این فرایند، اقناع مخاطب نباشد امر به معروف و نهی از منکر تأثیر و کارایی خود را نخواهد داشت. چنانچه عملا ما شاهد این وضع هستیم که مؤمنین و آمران به معروف با چالش تأثیرگذاری و اقناع روبرو هستند.
در سطح تئوریک هم نظریه های متقاعدسازی- با آنکه غالباً به حیطه روابط عمومی و تبلیغات منحصر شده است- به رغم تفاوت هایی نظری، بیشترین قرابت را با مسأله كتاب حاضر، یعنی اثر بخشی امر به معروف دارند و می‌توان آنها را در موضوع هدایتگری و امر به معروف منطبق کرد و آنها را در ادبیات علمی امر به معروف و نهی از منکر وارد نمود.
* در حال حاضر وضعیت امر به معروف و نهی از منکر در جامعه را به لحاظ روشی چگونه ارزیابی می کنید؟
متأسفانه ارزیابی خوبی نمی توان داشت؛ از سویی عده زیادی از اقشار مذهبی را می بینیم که منفعل و درمانده شده اند که از چه روش هایی استفاده کنند و چه کار کنند که وضعیت جامعه را تغییر بدهند. نهایت کاری که انجام می دهند یک دستور آمرانه تکراری است که از طرف مخاطب پس زده می شود. از سوی دیگر فضای دوقطبی و تنش که بین مذهبی ها و غیرمذهبی ها یا به اصطلاح حزب اللهی ها و توده مردم ایجاد شده گویای آن است که روش های اجرای این دو فریضه، مقبول و مؤثر نیستند. ما باید از روش های کلیشه ای و سلیقه ای عبور کنیم و تکنیک های علمی و اصولی را به کار بگیریم. نکته دیگری که لازم به ذکر است این است که به دلیل مأموریتی که ما برای حکومت اسلامی قائلیم امر به معروف و نهی از منکر، به سمت دولتی و حاکمیتی شدن پیش می رود در حالی که هر چه مردمی تر باشد بهتر است.
* با توجه به فضای منفی که علیه امر به معروف در جامعه وجود دارد برخی معتقدند باید آن را موقتا کنارگذاشت یا از نو آنرا متناسب با ساختار جامعه مدرن بازسازی کرد. شما چقدر پرداختن به آن را در جامعه فعلی و زمینه را برای تأثیر مناسب و مساعد می بینید؟
اساسا اقناع و متقاعدسازی در هر موضوعی که باشد کار سهل و ساده ای نیست. شما ببینید صنعت تبلیغات با چه سختی و مکافاتی مثلا سعی می کند مخاطب را به خرید چیزی متقاعد کند و روی او تأثیر بگذارد با فنون و محتواهای مختلف. در سایر رفتارها هم همینطور است. ضمن اینکه در رفتارهایی که به نظام هنجاری شخصی مربوط است، پیچیدگی و حساسیت بیشتری هم دارد. ما در امر به معروف این نحوه ورود فنی را نداشته ایم که وضع به اینجا رسیده است. من معتقدم اگر به شکل فنی و علمی به آن پرداخته شود نه تنها در حال حاضر زمینه تأثیر و اجرا دارد بلکه مورد اقبال بیشتری واقع می شود. اصلا هر چه وضعیت جامعه ای فاسدتر شود ضرورت نهی از منکر بیشتر است. فلسفه اش همین است. آنها که می گویند باید امر به معروف را کنار گذاشت وضعیت فعلی امر به معروف را می گویند که حرف بیراهی نیست. ولی باید توجه کنند که می توان و باید آن را بهینه کرد.
* مثلا با توجه به آنچه گفتید، امروزه چه روش هایی را در امر به معروف و نهی از منکر، تأثیرگذار و متقاعدکننده مي دانيد؟
متقاعدسازی یک جعبه ابزار است که برخورداری از آن فرد را کمک می کند که در هر موضوعی و مخاطبی چگونه عمل کند. اما قبل از هر روش و تکنیکی باید بر اصل ارتباط تأکید کرد. ایجاد و حفظ ارتباط دوستانه و یاریگرانه بین گوینده و مخاطب، امری است که در جامعه ای که روز به روز فردیت در آن پررنگ تر می شود متأسفانه مورد غفلت واقع می شود در حالی که بستر اصلی تأثیرگذاری است. بعد از ایجاد ارتباط نوبت به آن می رسد که محتوای توصیف کننده، حکمت آمیز، ترغیب کننده یا جهت دهنده انتقال داده شود. علاوه بر بحث محتوا، در بحث روش از روش های مختلفی می توان نام برد که در کتاب به تفصیل مورد بحث واقع شده اند. در عین حال معتقدم برخی روش ها نیز به طور خاص باید امروزه برجسته و عملیاتی شوند مثل گروه سازی، قالب مکتوب، و هدایتگری عملی.
* آیا در زمينه شيوه اجراي امر به معروف ونهي از منكر اقدامات سلبی در وضعیت کنونی پیامد منفی به دنبال ندارد؟ مثلا به دوقطبی شدن جامعه نمی انجامد؟
هدایتگریِ عملی که در سؤال قبل گفته شد شامل دو دسته اقدامات جذبی و سلبی می شود که البته اقدامات جذبی اولویت بیشتری دارد. در عین حال نمی توان گفت اقدامات سلبی را به طور کلی باید کنار گذاشت. این مطلب در کتاب به تفصیل بررسی شده که جای اقدامات سلبی کجاست و تا چه حد در رفتارهای بین فردی مجاز و تأثیرگذار است. ضمن آنکه «دوقطبی» یک اصطلاح کلی و مبهمی است که باید توضیح داده شود. اساسا یکی از وجوه امر به معروف و نهی از منکر، روشن کردن مرزهای بین افراد و افکار مختلف است. به اصطلاح نشان می دهد که هر کسی در چه مکتب و خطی است. لذا دوقطبی مؤمن- فاسق و حق و باطل همیشه در طول تاریخ بوده و خواهد بود. امر به معروف ضمن اینکه این دو جهت را واضح و روشن می کند، کمک می کند که افراد بیشتری از جبهه باطل به جبهه حق جذب شوند.
* براي تحقق هدفی که از اجرای روش های مؤثر انتظار داریم چه بايد كرد؟
یکی از اقدامات بسیار مهم، کادرسازی و نیروسازی است ما در زمینه منابع انسانی دچار کاستی و ضعف جدی هستیم. نیروی هدایتگر مؤثر که متقاعدگر باشد خیلی کم داریم. باید بحث آموزش جدی گرفته شود و تشکل های مردمی امر به معروف فعال شوند. بدون ورود مردم به عرصه امر به معروف و نهی از منکر، با تشکیلات دولتی و حاکمیتی نمی توان انتظار تغییر جدی و اصلاح وضعیت داشت.
* مسئولیت آموزش امر به معروف و نهی از منکر به شیوه تأثیرگذار بر عهده چه افراد یا سازمان هایی است؟
کلیه افراد و نهادهایی که به نحوی از انحا در حوزه فرهنگی کشور کار می کنند و دغدغه دارند می توانند این هدف را پیش ببرند. در سطح سازمانی به طور خاص، حوزه های علمیه، ستاد احیای امر به معروف و نهی از منکر، بسیج، نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه ها و پلیس امنیت اخلاقی می توانند نیروهای مجموعه خود را تبدیل به نیروهای ماهر و متخصص و تأثیرگذار کنند.
ضمن تشكر از حضور شما در اين گفت و گو، براي تان آرزوي توفيق روزافزون داريم.
