يعنى كار بايد روشمند باشد . در مورد خودِ روش هم بايد بحث شود كه چه روشى مناسب برخورد با اين متن است . به نظر مى رسد روش هاى جزئى نگرانه پاسخ نمى دهد . روش ها بايد روش هايى باشد كه از لايه هاى تودرتوى جامعه حكايت مى كند .

۳ . روش تحقيق در احاديث اجتماعى

جناب استاد ، ما مى خواهيم روى احاديث اجتماعى كار كنيم . به نظر حضرت عالى ، از چه روش هايى استفاده كنيم و چطور وارد عمل بشويم؟

احساس مى كنم كه اگر بخواهيد سراغ اين احاديث برويد ، اولاً بايد ديد كه معيار اجتماعى بودن در گزينش احاديث اجتماعى كدام است ؛ زيرا ممكن است خيلى از احاديث ، به طور مستقيم بحث اجتماعى نداشته باشند ، ولى دلالت اجتماعى در آن ها باشد . ثانيا اصلاً خود اجتماعيات را روشن كنيد و بحثى راجع به اجتماعيات داشته باشيد . به چه چيزى امر اجتماعى مى گوييد؟ البته اين سؤال ، سؤال فلسفه اجتماعى است ، نه سؤال جامعه شناسى. اوّل بايد سؤال فلسفىِ قضيه را پاسخ بدهيد كه چه چيز اجتماعى است و چه چيز غير اجتماعى ، بعد روش شناسى مناسبى را براى فهم احاديثى كه به گونه اى به تعريف و مفهوم شما از اجتماعى مربوط است ، شناسايى بكنيد و روشن هم بنماييد كه براساس روش شناسى خودتان ، چه توقع و انتظارى از متون داريد . آيا توقع نگاهى توصيفى داريد يا نگاهى تبيينى كه البته به روش شناسى تان بر مى گردد .
من به تازگى مشغول نوشتن كتابى هستم كه موضوع روش شناسى رئاليستى را ارائه مى كند. البته ما تلاشمان بر اين است كه مقدمه مستحكمى هم برايش بنويسيم . در اين اثر ، رئاليسم معرفى شده و پوزيتيويسم و هرمنوتيك نقد گرديده اند و بررسى شده اين كه رئاليسم جديد يك نگاه انتقادى دارد ، چيست؟
من ادعا ندارم كه اين اثر حق مطلب را ادا مى كند ، ولى به نظر من ، يك گام رو به جلوست. به هر حال ، بايد مشخص كنيد كه مى خواهيد نگاه جزئى نگرانه به احاديث داشته باشيد يا نگاه كل نگرانه . آيا واقعا نگاه جزئى نگرانه جواب مى دهد . به هر حال ، آن پيش فرض هاى فلسفى را كه شما در مورد نظريه ها و شناخت شناسى هاى جامعه شناسى داريد ، به كمك بگيريم .
من مى خواهم بگويم كه واقعا همين طور كه مباحث عقلى مى تواند در فهم احاديث به ما

متقين حق دارند از اين كتاب استفاده كنند ، ولى خوب به هر حال متقين درك بهترى دارند و بهتر مى فهمند .
در روش شناسىِ مردم شناسى آمده كه بايد حتما خودت را جاى آن مردمى بگذارى كه آن جا زندگى مى كنند. بخشى از روش مشاهده مشاركتى و ساير تحليل هاى كيفى يا تحقيقات ژرف نگر هم ، به همين ابعاد معنايى و مشاركتىِ مستقيم ناظر است كه انواع و اقسامى دارد كه من نمى خواهم به آن بحث وارد شوم .
شما نه فقط به دليل اين كه مسلمان هستيد ، بايد اين نوع نگاه را داشته باشيد ؛ بلكه براى اين كه به شناخت دقيق عالم برسيد ، بايد چنين روشى را در پيش بگيريد و من معتقدم كه مخاطب ائمه و انبيا ، فقط پيروان خودشان نبودند؛ به ويژه پيامبر اكرم و ائمه اطهار عليهم السلام كه مخاطبشان عام هستند . گزاره اى كه دارند ، مربوط به گزاره دينى و جامعه هاى دينىِ شيعى نيست؛ بلكه به كل جامعه بشرى مربوط است ، ولى به يقين آن حرف با جهت خاص زده شده است .
براساس تفكرات رئاليستى ، حرفى كه مى زنيد ، بايد دلالت عملى و نگاه انتقادى هم داشته باشد؛ يعنى صرفا براى تبيين نگوييد و براى دلالت هاى عملى و رهايى بخشِ آن بگوييد . ما معتقديم كه نگاه ائمه هم همين طور بوده است؛ يعنى اگر نگاهى به اصطلاح مبنايى براى درك و فهم جامعه به شما مى دهد ، فقط براى شناخت نيست . شناخت ، از مدينه فاضله و تغييردار شدن هم حكايت دارد . به يقين ، احاديث اين طور به شما نمى گويد كه جامعه موجود ، چنين و چنان است . مى گويد جامعه موجود را بشناس ، اما در اين همين جامعه ، ساختارهايى نهفته است . در پى اين اهداف ، مى تواند اهدافى ساختارى نمود عينى پيدا بكند و به حادثه اى عظيم تبديل شود ؛ يعنى بيشتر چيزهايى را به شما مى دهد كه نمى بينيد. مگر همه علم با مشاهدات سر و كار دارد؟ اصلاً قسمت عمده علم ، غير مشاهدتى است؛ حتى مفاهيم مشاهدتى شما ، بعدا به مفهومى بر مى گردد كه مشاهده پذير نيستند. در همين علم موجود كه به شما كمك مى كند و لايه هاى غيرمكشوف را براى شما مكشوف مى نمايد ، چيزى است كه نمى توانيد بفهميد. به هر حال ، سطح فهمِ عقل را كمى بالاتر مى آورد؛ زيرا عقل به كمك نياز دارد و شما مى توانى از احاديث و آيات كمك بگيرى و آن لايه هاى نامكشوف را مكشوف كنى .
به نظر من ، اين يك ضرورت است ، ولى به هر حال ، به لحاظ روشى ، كار دشوارى است؛