71
جریان‌شناسی فکری امامیه در دوران فترت(میانۀ مدرسۀ کوفه و مدرسۀ بغداد)

سکاک همانند استادش هشام‌‌بن‌ حکم، علم باری‌‌تعالی را محدث می‌دانست و علم همیشگی را نمی‌پذیرفت؛ وی بر آن بود که خداوند برای خویش، علم ایجاد می‌کند.۱

در برخی منابع مقالات‌‌نگاری، از نحله‌ای به نام «سکاکیه» نام برده‌اند که در مسئله علم باری‌تعالیٰ معتقدند خداوند عالم بالذات می‌باشد و صفت عالم، از صفات ذاتی باری‌تعالیٰ است، ولی باید چیزی موجود باشد تا علم باری‌تعالیٰ به آن تعلق بگیرد و بتوان صفت عالم را بر او اطلاق کرد؛ اگر چیزی (هستی) نباشد نمی‌توان گفت که خداوند به چیزی که موجود نیست عالم است.۲ به نظر می‌رسد که منظور از سکاکیه، پیروان فکری ابوجعفر سکاک بغدادی ‌باشد.

باید بیافزایم که ابن‌ ندیم (م.۳۸۰ق) و به تبع‌ او شیخ طوسی (م.۴۶۰ق) ادعا کرده‌اند که سکاک با بیشتر آرای استادش هشام‌‌بن‌ حکم، به جز در مسئله امامت مخالفت ورزیده است.۳ به دلیل نبودنِ گزارش کاملی از اندیشه‌ کلامی سکاک، پذیرش ادعای ابن‌ندیم دشوار به نظر می‌رسد.

یکی از شاگردان ناشناخته هشام‌‌بن‌ حکم، عباس‌‌بن‌ عمرو فُقَیمی است که ظاهراً در بغداد حضور داشته و در آنجا فعالیت می‌کرده است. برخی روایات کلامی هشام‌‌بن‌ حکم، از طریق عباس‌‌بن‌ عمرو فقیمی نقل شده است. شاید بتوان گفت که او با نقل روایات هشام شناخته می‌شود و منقولات باقی‌مانده وی - غیر از یک روایت کلامی- همگی از هشام‌‌بن‌ حکم می‌باشد. نکته جالب توجه آن است که ابراهیم‌‌بن‌ هاشم - از وابستگان فکری هشام‌‌بن‌ حکم - اکثر این روایات را از فقیمی فرا گرفته و از طریق او در مصادر کلامی چون الکافی کلینی و التوحید ‌شیخ صدوق انتشار پیدا کرده است.۴

با این همه، منابع رجال‌‌شناسی امامیه از این شخصیت هیچ‌ آگاهی‌ای به دست

1.. ابن‌حزم، الفصل، ج۴، ص۱۸۲؛ ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۱۰، ص۵۴۴.

2.. اشعری، مقالات الاسلامیین، ص۲۱۹.

3.. ابن‌ندیم، الفهرست، ص۲۲۵؛ شیخ طوسی، الفهرست، ص۲۰۷.

4.. کلینی، الکافی، ج۱، ص۸۰-۸۱، ۸۳، ۱۶۸؛ شیخ صدوق، التوحید، ص۱۶۹، ۲۴۳، ۲۹۳.


جریان‌شناسی فکری امامیه در دوران فترت(میانۀ مدرسۀ کوفه و مدرسۀ بغداد)
70

ابومالک حضرمی در محافل امامیه، از این رو چندان مورد اقبال قرار نگرفته است.

گفتنی است که مسعودی (م.۳۴۶ق)، ابومالک حضرمی را خارجی مذهب۱ و از علما و نویسندگان خوارج برشمرده است.۲ هر چند خوارج در سال ۱۲۸‌قمری، نخستین حکومت خویش را در حضرموت یمن بنیان‌‌گذاری کردند و جمعی از حضرمیان آن دیار در شمار خوارج قرار داشتند، ۳ اما هیچ‌‌ گزارشی مبنی بر تأیید ادعای مسعودی در دست نداریم.

یکی دیگر از شاگردان برجسته هشام‌‌بن‌ حکم که در بغداد فعالیت کلامی داشته، ابوجعفر محمدبن ‌خلیل بغدادی معروف به سکاک است که در منابع با عنوان «صاحب هشام‌‌‌بن‌ حکم»۴ و «تلمیذ هشام‌‌بن‌ حکم»۵ از او یاد شده است. فضل‌‌بن‌ شاذان نیشابوری، او را رهبر جریان فکری هشام‌‌بن‌ حکم پس از مرگ یونس‌‌بن ‌عبدالرحمان معرفی کرده است.۶ گزارش‌هایی حکایت از آن دارند که سکاک در بغداد، با بزرگان معتزله چون ابوالفضل جعفربن ‌حرب معتزلی (م.۲۳۶ق)۷ و ابوجعفر محمدبن ‌عبداللّه اسکافی (م.۲۴۰ق)۸ مناظره و گفت‌‌و‌‌گوی کلامی داشته است. برخی مقالات‌‌نگاران با گزارش پاره‌ای از آرای کلامی سکاک بغدادی بر این باورند که به عقیده سکاک، حرکت باری‌تعالیٰ از صفات ذات اوست؛ با این همه او طفره را برای خداوند روا نمی‌دانست.۹ همچنین

1.. مسعودی، مروج الذهب، ج۳، ص۳۷۱.

2.. همان، ص۱۹۴.

3.. خلیفات، نشاة الحرکة الاباضیة، ص۱۱۶-۱۲۰.

4.. نجاشی، رجال، ص۳۲۸.

5.. ابن‌حزم، الفصل، ج۴، ص۹۳.

6.. شیخ طوسی، اختیار معرفة الرجال، ج۲، ص۸۱۸.

7.. خیاط، الأنتصار، ص۱۶۹-۱۷۰.

8.. همان، ص۲۱۲.

9.. اشعری، مقالات الاسلامیین، ص۲۱۳.

  • نام منبع :
    جریان‌شناسی فکری امامیه در دوران فترت(میانۀ مدرسۀ کوفه و مدرسۀ بغداد)
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1398
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 9804
صفحه از 478
پرینت  ارسال به