به شمار می‌رفته است. بصره، خاستگاه اصلی تفکر اعتزالی است؛ اما در نیمه دوم سده دوم هجری با فعالیت کلامی ابوسهل بشربن ‌معتمر هلالی (م.۲۱۰ق) یکی از دانش‌ آموختگان کوفی تبار مدرسه معتزله بصره در بغداد، نحله‌ای از تفکر اعتزالی شکل گرفت که در تاریخ اندیشه، به معتزله بغداد شهرت یافت. از رهبران شاخص آن می‌توان به افرادی چون ابومعن ثمامه‌‌بن‌ اشرس نمیری، عیسی‌‌بن ‌صبیح ملقب به ابوموسیٰ مردار، جعفربن‌ حرب همدانی، جعفربن ‌مبشر ثقفی، ابوجعفر محمدبن‌ عبداللّه اسکافی، ابوعبداللّه احمدبن ‌ابی‌دؤاد قاضی، عیسی‌‌بن‌ هیثم صوفی، ابوالعباس عبداللّه‌‌بن‌ محمد ملقب به ناشی اکبر، ابوالحسین خیاط و ابوالقاسم کعبی اشاره کرد.

هر چند اعتزال‌‌گرایان بغدادی در اصول خمسه با معتزلیان بصره اشتراک نظر داشتند، امّا در پاره‌ای از مسائل کلامی نسبت به بصریان، متفاوت می‌اندیشیدند. ابوالحسین ملطی (م.۳۷۷ق) ادعا کرده است که معتزلیان بصره و بغداد، در بیش از هزار مسئله با یکدیگر اختلاف نظر داشته‌اند.^۱ البته سخن ملطی حدیث‌‌گرا به دلیل دشمنی وی با اعتزالیان، مبالغه‌‌آمیز به نظر می‌رسد. با این وجود نمی‌توان از اختلافات قابل توجه معتزلیان بصره و بغداد چشم پوشی کرد، تا جایی‌که در این باره ابورشید نیشابوری معتزلی (م.ح۴۴۰ق) کتاب المسائل فی الخلاف بین البصریین و البغدادیین را تألیف کرده است.^۲ مشخصه بارز معتزله بغداد، برتری دادن امیرالمؤمنین علیه السلام بر سایر صحابه، نکوهش جنگ افروزان نبرد جمل و تبرّی از معاویه بوده است.^۳

از این رو بعضی از مقالات‌‌نگاران، معتزله بغداد را شاخه‌ای از شیعه

در جهان اسلام رایج بود به شمار می‌‌رفت، مورد اقبال عمومی قرار گرفت. هر چند شیعیان در تمام سال‌‌هایی که در بغداد سکونت داشتند، اغلب مورد آزار خلفا بودند و همواره در اقلیت قرار داشتند، اما این موضوع چیزی از اشتیاق زیاد آنان به بغداد کم نمی‌کرد. خلفای عباسی در بدو تأسیس این شهر، به منظور توسعه دانش، شرایط را برای بروز و ظهور جریان‌های مختلف اسلامی و غیر اسلامی فراهم می‌کردند. مناظرات علمی‌ که در حضور خلفا و کارگزاران عباسی انجام می‌شد، دلیل دیگری بر این رویکرد آنان بود؛ رویکردی که بغداد را در یک فاصله کوتاه با سرعت چشم‌‌گیری در شمار شهرهای مهمی همچون بصره و کوفه قرار داد.

بغداد اولین مقصد مهاجرت کوفیانی بود که حتیٰ در دوران اقتدار مدرسه کوفه، به ارائه معارف و اندیشه‌های خود در خارج از کوفه تمایل داشتند؛ به همین علت فصل اول این رساله به این شهر اختصاص یافت. در بخش اول این فصل، شرایط عمومی فکری و فرهنگی بغداد در آن دوره‌ها به طور گذرا توصیف شده است. بخش دوم، شناسایی و تحلیل جریان‌های فکری امامیه که در بغداد حضور فعال داشتند را هدف گرفته است. حضور این جریان‌ها در بغداد آن‌‌قدر پررنگ شد که کم‌‌کم این شهر به محلی برای تضارب آرای دانشمندان امامی و همچنین تبادل فکری آنها با اندیشمندان سایر مکاتب فکری تبدیل شد. بیشتر تمرکز این فصل علاوه بر شناسایی این جریان‌‌ها، این هدف است که نقش جریان‌های تفکر امامیه در میراث‌‌داری و حفظ تمام آنچه که به عنوان هویت امامیه مدّ نظرشان بوده، روشن‌تر شود.

نگاهی گذرا به جریان‌های فکری و فرهنگی بغداد در سده‌های سوم و چهارم

جریان‌های فکری غیر شیعی بغداد

معتزله

جریان آزاداندیش معتزله یکی از مهم‌‌ترین و بارزترین جریان‌های فکری بغداد