239
جریان‌شناسی فکری امامیه در دوران فترت(میانۀ مدرسۀ کوفه و مدرسۀ بغداد)

این تقسیم بندی درست به نظر نمی‌رسد. چرا که اشعری هیچ ‌گاه این تعابیر را قسیم یکدیگر قرار نداده، بلکه او با عبارات نایکسان کوشیده تا دیدگاه متمایز اعتزال‌‌گرایان امامیه را بازتاب دهد. ناگفته نماند که امامیان اعتزال‌‌گرا یکدست نبوده‌اند، عده‌ای از آنان در پاره‌ای مسائل دنباله روی بزرگان معتزلی چون ابوالهذیل بودند و یا گروهی به اندیشه بغدادیان تمایل داشتند. با این حال اشعری با تعابیرش در مقام تمایزگذاری میان اعتزال‌‌گرایان امامی نیست.

گفتنی است ابوالحسن اشعری به معتزلیانی از پیروان ابوالهذیل علاف و نظام معتزلی اشاره کرده که به امامیه و به دیدگاه امامت گرایش پیدا کرده‌ بودند.۱ البته او نامی از این گروه‌ها به میان نیاورده است و نویسندگان متقدم امامی نیز به آنها اشاره نکرده‌اند. با توجه به آنکه اشعری بیشتر عمرش را در بصره سپری کرده است، ۲ می‌توان حدس زد اینان همان امامیان اعتزال‌‌گرا در بصره و نواحی آن، چون عسکرمکرم و اهواز بوده‌اند که اشعری بصری - نسبت به دیگر نویسندگان - با آنان آشنایی بیشتر داشته است. این گمان از این رو تقویت می‌شود که عسکرمکرم، پایگاه مهم امامیان اعتزال‌‌گرا در جنوب عراق به شمار می‌رفته و با بصره مرتبط بوده است.

با این حال دقیقاً نمی‌دانیم متکلمان امامیه در عسکرمکرم با کدام نحله از معتزله (معتزله بغداد یا معتزله بصره) هم‌‌گرایی بیشتری داشتند. هر چند ممکن است ابتدا به نظر آید که آنان نیز در همه موضوعات کلامی همانند معتزلیان بصره و خوزستان به اعتزال بصری گرایش داشتند؛ ولی با توجه به چند گزارش باقی‌مانده از آرای اندیشوران امامیه عسکر، به نظر می‌رسد آنان در پاره‌ای از مسائل به معتزله بغداد متمایل بودند. به گزارش اشعری در کتاب مقالات الاسلامیین، ابن‌ مملک جرجانی در مسئله اعراض

1.. اشعری، مقالات الاسلامیین، ص۶۱.

2.. ابن‌جوزی، المنتظم، ج۱۴، ص۳۰.


جریان‌شناسی فکری امامیه در دوران فترت(میانۀ مدرسۀ کوفه و مدرسۀ بغداد)
238

است.۱ همچنین ابن‌مملک جرجانی در مسئله کلامی اعراض نیز دیدگاهی همچون دیدگاه اندیشوران معتزلی داشته است.۲

در زمان ابوعلی جبایی جریان اعتزال‌‌گرای امامیه در عسکرمکرم با معتزلیان آنجا در مباحث عدل و توحید تقریباً به یک وحدت نظری رسیده بود و جبایی نیز از این اشتراک رأی به صراحت سخن به میان آورده است. ۳ به نظر می‌رسد امامیانی که ابوالحسن اشعری در کتاب مقالات الاسلامیین با تعابیر«قالوا فی التوحید بقول المعتزله... و هولاء قوم من متأخریهم»، ۴ «منهم یزعمون...کما تزعم المعتزله و الخوارج و هولاء قوم من المتأخرین منهم»، ۵ «القائلون بالاعتزال و الامامه یقولون...کأقاویل المعتزله و یختلفون...کاختلافهم»، ۶«القائلون بالاعتزال و النص علی علی‌بن ابی‌‌طالب»۷ و «قوم یقولون بالاعتزال و الامامه»، ۸ به آنان اشاره کرده است، اعتزال‌‌گرایان امامی از جمله ابن‌جبرویه و پیروان عسکری وی می‌باشند که در موضوعات قابل توجهی، هم‌فکر معتزله بوده‌اند و اشعری بصری از دیدگاه‌های آنان بیشتر اطلاع داشته است و حتیٰ در ‌جایی با تعبیر «قوم من متأخریهم» به اندیشه ابن‌جبرویه عسکری و پیروانش تصریح کرده است. ۹

برخی با توجه به عبارات اشعری سعی کرده‌اند شیعیان اعتزال‌‌گرا را به دو گروه امامیان متمایل به معتزله و معتزلیان معتقد به امامت ائمه علیهم السلام تقسیم نمایند، ۱۰ که

1.. اشعری، مقالات الاسلامیین، ص۵۴.

2.. همان، ص۳۵۸.

3.. قاضی عبدالجبار، فضل الاعتزال، ص۲۹۱.

4.. اشعری، مقالات الاسلامیین، ص۳۵.

5.. همان، ص۴۰.

6.. همان، ص۴۵.

7.. همان، ص۴۵-۴۶.

8.. همان، ص۴۷.

9.. همان، ص۵۴.

10.. حسینی‌زاده، «کلام امامیه پس از دوران حضور؛ نخستین واگرایی‌ها»، ص۶-۷.

  • نام منبع :
    جریان‌شناسی فکری امامیه در دوران فترت(میانۀ مدرسۀ کوفه و مدرسۀ بغداد)
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1398
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 9851
صفحه از 478
پرینت  ارسال به