191
جریان‌شناسی فکری امامیه در دوران فترت(میانۀ مدرسۀ کوفه و مدرسۀ بغداد)

موضوع کلام و غیر کلام اخذ کرده است.۱ شاید بتوان گفت: ارتباط نوفلی با آل یقطین در بغداد، زمینه‌ساز آشنایی و گرایش او به خط فکری هشام‌بن حکم شده است. چه آنکه شمار قابل توجهی از دودمان آل یقطین، به اندیشه هشام‌بن حکم متمایل بوده‌اند.۲

به هر روی از زندگی علمی و فعالیت‌های کلامی او در بغداد گزارش زیادی در دست نیست. اما گزارشی در دست داریم که او در جریان تعقیب و آزار و اذیت اندیشوران امامیه در زمان هارون عباسی، به همراه علی‌بن اسماعیل میثمی - شاگرد برجسته هشام‌بن حکم - در زندان خلیفه عباسی گرفتار بوده است.۳ از این گزارش در می‌یابیم که نوفلی از شخصیت و جایگاه ممتازی در میان اصحاب امامیه در بغداد برخوردار بوده و از همین رو مورد اتهام دستگاه خلافت عباسی قرار گرفته است. همچنین می‌توان گفت وی از جمله شاگردان و پیروان فکری هشام‌بن حکم در بغداد به شمار می‌رفته و به همین دلیل به همراه علی‌بن اسماعیل میثمی - شاگرد هشام - دستگیر شده و زندان رفته است. این گمانه از آن رو تقویت می‌شود که وی در زندان، نگران سرنوشت هشام‌بن حکم بوده و در این باره با هم‌بندش علی‌بن اسماعیل میثمی گفت‌‌وگو می‌کرده است.۴

1.. شیخ صدوق، علل الشرایع، ج۱، ص۷۷؛ شیخ صدوق، عیون أخبار الرضا، ج۱، ص۷۷-۷۸؛ شیخ صدوق، معانی الأخبار، ص۳۵۳.

2.. علی‌بن یقطین به دستور حضرت کاظم علیه السلام به همراه هشام‌بن حکم، امورات آن حضرت را در بغداد انجام می‌دادند. (شیخ طوسی، اختیار معرفة الرجال، ج۲، ص۵۴۶) همچنین شماری از فرزندان و برادرزادگان علی‌بن یقطین در زمرۀ پیروان فکری هشام و یونس‌بن عبدالرحمان قرار داشته‌اند.

3.. همان، ج۲، ص۵۴۶، ۵۳۸.

4.. همان، ص۵۳۸-۵۴۰؛ متن گفت‌‌وگو این چنین است: آن دو وقتی که ماجرای هشام ‌بن حکم در مجلس هارون را شنیدند، نوفلی به میثمی گفت: آیا هشام نتوانسته بهانه‌‌ای - برای هارون - بیاورد؟ میثمی در پاسخ گفت: کسی که اعتقاد دارد اطاعت امام از جانب خداوند است، می‌تواند چه بهانه‌ای بیاورد. نوفلی گفت: بهانه بیاورد که شرط من در امامت این‌است که امام آن کسی است که کسی را دعوت به خروج نکند تا وقتی که منادی از آسمان ندا کند، هر کس مرا دعوت به خروج کرد قبل از ندای آسمانی می‏فهمم که او امام نیست. از اولاد پیامبر کسی را به امامت می‏گزینم که ادعای خروج نکند و چنین دستوری ندهد تا ندای آسمانی در چنین صورتی می‏پذیرم که او امام است. ابن‏میثم گفت: این از خرافات است چه کس چنین شرطی را درباره امامت کرده این از صفات قائم آل محمد است. هشام اجدل از آن است که چنین بهانه‏ای را بیاورد با اینکه او این طور که تو آشکارا می‏گویی توضیح نداد، گفت: اگر امام مفروض‏الطاعه پس از علی‌بن ابی‏طالب به من دستوری بدهد اجرا می‏کنم. نام نبرد آن امام کیست فلانی است نه فلان کس به طوری که تو می‏گویی. اگر به من بگوید در صورتی که امر کرد خروج کنم، در پی امام دیگری می‏روم. هارون به او بگوید امامی که اطاعت او واجب است به نظر تو کیست؟ جواب بدهد تو، می‏تواند اعتراض کند به او که اگر به تو دستور بدهم با شمشیر قیام کنی و با دشمنانم بجنگی، از من دست می‏کشی و در جست‌‌وجوی دیگری خواهی بود و منتظر ندای آسمانی می‏شوی. چنین سخنی را چون هشام نمی‏گوید شاید تو چنین سخنی بگویی. سپس علی‌بن اسماعیل میثمی گفت: «انا للّه و انا الیه راجعون» اگر هشام کشته شود علم از بین می‌رود، پشت و پناه و بزرگ ما بود - در دانش - به او نظر داشتیم.


جریان‌شناسی فکری امامیه در دوران فترت(میانۀ مدرسۀ کوفه و مدرسۀ بغداد)
190

گرایش‌های فکری و سیاسی عباسیان، بنی‌نوفل نیز همانند سایر خاندان‌های شیعی چون آل یقطین و آل خزاعه، از عباسیان فاصله گرفته و بیش از پیش به اهل بیت علیهم السلام نزدیک شدند.۱

محمد‌بن سلیمان نوفلی یکی از آنها است که برخلاف همراهی پدرش با بنی‌عباس، در زمره هواداران اهل بیت علیهم السلام قرار داشته است.۲ فرزندان محمد‌بن سلیمان نوفلی نیز پیرو اندیشه امامیه بوده‌اند. نامدارترین فرزند وی علی‌بن محمد‌بن سلیمان می‌باشد که در زمره اصحاب امام جواد علیه السلام و امام هادی علیه السلام قرار داشته است.۳ همو کتاب تاریخی به نام الاخبار تألیف کرده بود۴ که در آن اثر، بیشتر به وقایع علویان و عباسیان اشاره شده است. علی‌بن محمد‌بن سلیمان نوفلی یکی از سر حلقه‌های جریان تاریخ‌نگاری امامیه در بصره محسوب می‌شود که از نقش وی سخن خواهیم گفت. عباد‌بن محمد نوفلی و جعفر‌بن محمد نوفلی نیز از جمله اصحاب امام رضا علیه السلام بوده‌اند.۵ احمد‌بن محمدبن سلیمان هم از راویان امامیه به شمار می‌رود.۶

از فعالیت‌های علمی محمد‌بن سلیمان نوفلی در بصره - پیش از عزیمت به بغداد - آگاهی چندانی نداریم. نوفلی در زمانی نامعلوم، از بصره به بغداد آمده و در آنجا با محافل امامیه ارتباط برقرار کرده است. او در بغداد با علی‌بن یقطین - از بزرگان اصحاب امام کاظم علیه السلام و کارگزار شهیر عباسی - مرتبط بوده و روایاتی را از وی در

1.. جعفریان، منابع تاریخ اسلام، ص۱۷۵.

2.. شیخ صدوق، عیون أخبار الرضا، ج۱، ص۸۲-۸۳.

3.. شیخ طوسی، رجال، ص۳۸۸.

4.. مسعودی، مروج الذهب، ج۲، ص۴۲۸.

5.. شیخ طوسی، رجال، ص۳۶۲؛ جعفربن‌ محمد نوفلی در قنطرۀ اربق –ناحیه‌ای در خوزستان – با حضرت رضا علیه السلام - ظاهراً در سفر به خراسان- ملاقات کرده و از آن حضرت دربارۀ عقاید انحرافی واقفیان پرسیده که آن حضرت او را از انحرافات عقیدتی واقفیه آگاه ساخته و همچنین به وی فرمود: که پس از شهادتش به فرزندش امام جواد علیه السلام رجوع کند. (شیخ صدوق، عیون أخبار الرضا، ج۲، ص۲۳۳).

6.. صفار، بصائر الدرجات، ص۶۳-۶۴؛ شیخ صدوق، أمالی، ص۶۹۰.

  • نام منبع :
    جریان‌شناسی فکری امامیه در دوران فترت(میانۀ مدرسۀ کوفه و مدرسۀ بغداد)
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1398
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 9974
صفحه از 478
پرینت  ارسال به