155
جریان‌شناسی فکری امامیه در دوران فترت(میانۀ مدرسۀ کوفه و مدرسۀ بغداد)

مركز حدیثی بغداد، محل تلاقی و تعامل محدثان بزرگ امامیه از نواحی مختلف سرزمین‌‌های اسلامی به ویژه از دو حوزه حدیثی سترگ امامیه، یعنی قم و كوفه به شمار می‌آمد؛ آثار تولید شده حدیثی در این عصر هم قابل توجه است. با هم‌افزاییِ عالمان امامی، مجموعه‌های حدیثی قابل توجهی تدوین گردید كه امروزه بیشتر آنها در دست نیست و در تلاطم حوادث زمان‌ از بین رفته است. البته عالمان بغدادی چون شیخ مفید با تألیف كتاب پر ارج امالی و نیز شاگردش شیخ طوسی با نگارش كتاب‌‌هایی مانند تهذیب الاحكام، استبصار، امالی، مصباح المتهجد و الغیبه موفق شدند با بهره‌گیری از آثار پیشینیان بغدادی، بخشی از میراث حدیثی امامیه بغداد را ماندگار سازند. علاوه بر این آثار یاد شده، برخی محصولات حدیثیِ بغدادیان تا سده‌های میانی در دسترس عالمان امامی چون سید‌بن طاووس و علامه حلی قرار داشته است.۱

می‌دانیم كه در بغداد دو دسته كتاب‌های جامع‌نگاری و تک‌نگاری در حوزه حدیث امامیه مدون شد. از میان آثار جامع‌‌نگاری می‌‌‌توان از كتاب الجامع فی الفقه ابوعبداللّه صفوانی نام برد، ۲ كه احتمالاً احادیث فقهی را گردآوری كرده بود. تلعكبری، محدث سرشناس بغدادی نیز كتاب الجوامع فی علوم الدین را نوشت و در بغداد بر شاگردانش قرائت كرد.۳ حسین‌بن بشر اسدی از محدثان گمنام امامیه - ظاهراً در بغداد - با جمع‌آوری احادیث مسند ‌امام ‌صادق علیه السلام، مشغول تألیف كتاب مهم جامع المسانید شد که البته ناتمام ماند؛۴ به احتمال بسیار زیاد، این اثر در

1.. برای نمونه: ابن طاوس كتاب مهم تأویل ما نزل القرآن از ابن‌ حجام و كتاب أمالی ابوالمفضل شیبانی را در اختیار داشته است (كلبرگ، كتابخانه ابن‌طاوس، ص۱۸۴، ۵۷۷). همچنین برخی از آثار ابن‌جنید در دسترس علامه حلّی بوده است.

2.. نجاشی، رجال، ص۳۹۳.

3.. همان، ص۴۳۹؛ نجاشی - ظاهراً در دوران نوجوانی - در مجلس قرائت این كتاب در منزل وی حضور داشته است.

4.. ابن‌ حجر، لسان المیزان، ج۲، ص۲۷۵.


جریان‌شناسی فکری امامیه در دوران فترت(میانۀ مدرسۀ کوفه و مدرسۀ بغداد)
154

محل برگزاری جلسات حدیثی در بغداد، تنها منحصر به مساجد نمی‌شد، بلكه محدثان امامیه افزون بر مساجد، در بعضی از منازل نیز، محفل نقل و نشر احادیث تشكیل می‌دادند. این‌گونه مجالس، معمولاً در منازل عالمان امامی و در محله‌های مختلف بغداد برگزار می‌شده است.۱ منزل ابوعلی محمد‌بن همام در محله سوق العطر بغداد، ۲ یكی از پایگاه‌های نشر حدیث امامیه به شمار می‌رفت.۳ علی‌بن احمد علوی عقیقی نیز در منزل خویش واقع در جانب شرقی بغداد، انشای حدیث می‌‌كرد.۴ ظاهراً بعدها منزل ابن‌غضائری نیز یكی از كانون‌های تبادل حدیثی امامیه به شمار‌ می‌رفته است.۵ قابل توجه است که محدثان امامی سایر شهرها كه به بغداد وارد می‌شدند، در منزل عالمان بغدادی جلسه نقل حدیث برپا می‌كردند.۶

كتاب‌ها و آثار حدیثیِ تولید شده در بغداد

در این بازه زمانی آثار قابل توجهی با همت محدثان بغدادی تولید شد. با توجه به‌ آنكه

1.. حسین‌بن عبیداللّه غضائری از علمای بنام امامیه در بغداد، به سال ۳۳۵ق در محلۀ باب الشعیر در منزلش از شریف علی‌بن محمد علوی عباسی، محدث امامیه حدیث آموخته است. (شیخ طوسی، الأمالی، ص۶۴۹، ۶۵۰) و نیز شاگردانش در منزل تلعكبری كتاب جوامع علوم الدین وی را بر او قرائت می‌كردند. (نجاشی، رجال، ص۴۳۹).

2.. شیخ طوسی، الأمالی، ص۴۱۵.

3.. ابن‌ ابی‌‌زینب نعمانی (د. ۳۸۰ق) در سال ۳۲۷ق در منزل ابن‌ همام در بغداد استماع حدیث كرده است. (نعمانی، الغیبة، ص۲۵۷) تلعكبری در منزل ابن‌ همام با یكی از اصحاب امام حسن عسكری علیه السلام ملاقات كرده و از او دربارۀ حالات امام مطالبی را فرا گرفته است. (شیخ طوسی، رجال، ص۴۴۴-۴۴۵).

4.. شیخ طوسی، الفهرست، ص۱۶۲.

5.. شیخ طوسی در سال ۴۱۳ ق در این منزل از حمویه‌بن علی‌بن حمویه بصری حدیث اخذ كرده است. (شیخ طوسی، الأمالی، ص۳۹۹).

6.. احمد‌بن ادریس اشعری قمی در منزل ابن‌ همام اسكافی نقل حدیث داشته است و برخی از بزرگان محدث امامی در آنجا از او حدیث شنیده‌اند. (شیخ طوسی، رجال، ص۴۱۱).

  • نام منبع :
    جریان‌شناسی فکری امامیه در دوران فترت(میانۀ مدرسۀ کوفه و مدرسۀ بغداد)
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1398
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 9733
صفحه از 478
پرینت  ارسال به