133
جریان‌شناسی فکری امامیه در دوران فترت(میانۀ مدرسۀ کوفه و مدرسۀ بغداد)

با ورود ‌شیخ صدوق به بغداد در سال‌های ۳۵۲ق و ۳۵۵ق، همچنان ارتباط و تعامل حدیثی بین بغداد و قم تداوم پیدا كرد. ‌شیخ صدوق نیز مانند اسلاف قمی خود، در انتشار میراث حدیثی قمیان در بغداد تلاش كرد. وی افزون بر نشر و املای حدیث در بغداد، ۱ آثاری را در پاسخ به دغدغه‌های دینی شیعیان آن شهر، تألیف کرد.۲ برخی كتاب‌های او نیز در بغداد تدریس می‌شده است.۳ حسین‌‌بن ‌علی‌‌بن ‌بابویه برادر پرحدیثِ (کثیر الروایه)۴ ‌شیخ صدوق نیز ظاهراً به بغداد رفته، در آنجا افرادی چون ابن ‌غضائری و سید مرتضی از او اخذ روایت كردند.۵ همچنین در منابع، از عالم ناشناخته امامی به نام ابوعلی احمدبن ‌موسیٰ حمولی قمی سخن به میان آمده است که در دربار معزالدوله دیلمی در بغداد، پیرامون برخی مسائل کلامی گفت‌‌وگو می‌کرده است.۶

گفتنی است علمای پسینی بغداد مانند شیخ مفید، از طریق حدیث‌گرایان قمی حتیٰ به میراث حدیثی مشایخ گذشته بغداد نیز دست یافته بود‌ند.۷ می‌دانیم که مشایخ‌‌قمی نسبت به میراث روایی موجود در بغداد بی‌توجه نبودند و گاه ارتباط حدیثی میان قم و بغداد دو سویه بود. از این رو مشایخ قم، برخی منابع روایی را از عالمان بغدادی اخذ می‌كردند.۸

1.. خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۳، ص۳۰۳.

2.. در این زمینه می‌توان به كتاب الرسالة الثانیة إلى أهل بغداد فی معنى شهر رمضان اشاره كرد. (نجاشی، رجال، ص۳۹۲).

3.. نجاشی بعضی از كتاب‌‌های وی را در نزد پدرش آموخته است. (همان).

4.. شیخ طوسی از او با تعبیر«كثیر الروایه» یاد كرد (شیخ طوسی، رجال، ص۴۲۳).

5.. نجاشی، رجال، ص۶۸؛ شیخ طوسی، رجال، ص۴۳۴.

6.. ابوطالب هارونی، الافادة، ص۶۹.

7.. شیخ مفید از طریق ابن‌ قولویه قمی به روایات ابن‌ همام اسكافی بغدادی دست پیدا كرده است. (شیخ مفید، الارشاد، ج۱، ص۴۵؛ شیخ مفید، الأمالی، ص۳۰۰؛ شیخ مفید، المزار، ص۴۰، ۵۲، ۱۳۷).

8.. برای نمونه: محمدبن ‌احمدبن ‌یحییٰ اشعری به آثار موسی‌‌بن ‌جعفر بغدادی توجه نشان داده است. (شیخ طوسی، الفهرست، ص۲۴۳).


جریان‌شناسی فکری امامیه در دوران فترت(میانۀ مدرسۀ کوفه و مدرسۀ بغداد)
132

ابن‌ داود، علاوه بر حدیث آموزی در محضر عالمان بغدادی نظیر ابن ‌همام اسكافی، ۱ به تعلیم حدیث قم به بغدادیان نیز اهتمام ورزید. كسانی چون شیخ مفید، ابن ‌نوح سیرافی، ابن ‌غضائری به نقل آثار او توجه نشان داده‌اند.۲ پدر و دایی (محمدبن ‌سلامه ارزنی) ابن‌ داود نیز از محدثان برجسته و از مصاحبان علی‌‌بن ‌بابویه قمی به شمار می‌رفتند.۳ همچنین احمدبن ‌محمد، فرزند ابن ‌داود ‌قمی نیز در بغداد به نقل روایات پدر اشتغال داشته است.۴

- محمدبن ‌جعفربن ‌قولویه قمی (د.۳۶۸ق) نیز یكی از مهم‌ترین منتشر‌كنندگان حدیث و فقه قمی‌ها در بغداد به شمار می‌رود؛ روایات و تألیفات او مورد توجه عالمان بغدادی قرار داشت تا جایی كه نجاشی، بیشتر كتاب‌های ابن ‌قولویه را بر شیخ مفید و ابن‌ غضائری - از شاگردان ابن ‌قولویه - قرائت كرد.۵ حسن‌‌بن ‌حمزه طبری مرعشی (د.۳۵۸ق) عالم سرشناس امامیه و از شاگردان علی‌‌بن ‌ابراهیم و احمدبن ‌ادریس۶ نیز در انتقال حدیث قمیان به حوزه بغداد نقش‌آفرین بوده است. وی به سال۳۵۴ق یا ۳۵۶ق، وارد بغداد شد۷ که بسیاری از عالمان بغدادی نظیر مفید و ابن‌ غضائری از او روایات و آثار امامیه را آموختند.۸

1.. خویی، معجم رجال الحدیث، ج۱۵، ص۳۴۷.

2.. نجاشی، رجال، ص۳۸۵.

3.. همان، ص۹۵، ۱۹۲.

4.. شیخ طوسی، رجال، ص۴۱۳.

5.. نجاشی، رجال، ص۱۲۴.

6.. خویی، معجم رجال الحدیث، ج۵، ص۳۰۴.

7.. به گفتۀ نجاشی وی به سال ۳۵۶ ق وارد بغداد شد و در سال ۳۵۸ ق نیز در گذشت. (نجاشی، رجال، ص۶۴)، ولی شیخ طوسی در الفهرست، سماع مشایخ بغدادی از وی را سال ۳۵۶ ق و در کتاب الرجال، سال ۳۵۴ ق بر می‌شمارد. (شیخ طوسی، رجال، ص۴۲۲؛ شیخ طوسی، الفهرست، ص۱۰۴) البته تلعكبری بغدادی به سال ۳۲۸ ق در مكانی نامعلوم از او استماع داشته است (شیخ طوسی، رجال، ص۴۲۲).

8.. شیخ طوسی، الفهرست، ص۱۰۴.

  • نام منبع :
    جریان‌شناسی فکری امامیه در دوران فترت(میانۀ مدرسۀ کوفه و مدرسۀ بغداد)
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1398
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 9930
صفحه از 478
پرینت  ارسال به