101
جریان‌شناسی فکری امامیه در دوران فترت(میانۀ مدرسۀ کوفه و مدرسۀ بغداد)

صراحت از اعتزال‌گرایی وی سخن به میان آمده است و بیان شده که او - همانند معتزلیان - به مسئله وعید باور داشته است.۱ همان‌طور که پیش‌‌تر اشاره شد، نوبختیان در بحث وعید، نظر بینابینی میان دیدگاه معتزله و جمهور امامیه داشته‌اند. به نظر می‌رسد که سوسنجردی از نظرگاه میانی مشایخ ‌نوبختی‌اش درباره مسئله وعید نیز عبور کرده و در این زمینه با معتزلیان هم‌‌نوا شده است.

از فعالیت‌های کلامی سوسنجردی در حوزه بغداد گزارشی نشده است؛ ظاهراً او در همان اوایل سده چهارم، پس از درگذشت ابوسهل (م.۳۱۱ق) و ابومحمد نوبختی (م.ح۳۰۰تا۳۱۰ق)، بغداد را به سوی ری و خراسان ترک گفته و در آن نواحی با ابوالقاسم بلخی (م.۳۱۹ق) - عالم پر آوازه معتزله - و ابن‌قبه رازی - متکلم معتزلیِ پیوسته به امامیه - دیدار و هم‌نشینی داشته است.۲ گمان می‌رود که سوسنجردیِ اعتزال‌گرا نیز به دلیل سیطره حدیث‌‌گرایان قمی در بغداد، فضای جامعه امامی آن شهر را برای ادامه فعالیت کلامی‌اش مناسب نمی‌دیده است. از این رو برای فعالیت در محافل اعتزال‌گرایان، رهسپار منطقه شرق اسلامی شده است.

به گفته ابن‌ندیم، ابوجعفر محمدبن ‌علی‌‌بن ‌اسحاق نوبختی، ۳ برادر ابوسهل نیز گرایش کلامی داشته و در مباحث کلامی دنباله‌‌رو برادرش ابوسهل نوبختی بوده است.۴ در منابع، از فعالیت‌های کلامی ابوجعفر نوبختی سخنی به میان نیامده است. حتیٰ ابن‌ندیم نیز موفق به نگارش نام‌ کتاب‌های وی نشده است. ظاهراً وی آنقدر در میان

1.. نجاشی، رجال، ص۳۸۱.

2.. همان، ص۳۷۶.

3.. برای آگاهی از نام کامل و زندگی سیاسی وی نک: اقبال آشتیانی، خاندان نوبختی، ص۱۲۴؛ حسینی‌زاده، نوبختیان، ص۶۷.

4.. ابن‌ندیم، الفهرست، ص۲۲۵.


جریان‌شناسی فکری امامیه در دوران فترت(میانۀ مدرسۀ کوفه و مدرسۀ بغداد)
100

نام برده‌اند.۱ با این همه، ناشی اصغر چندان در بغداد ماندگار نبوده است و ظاهراً به دلیل شخصیت ادبی و شاعرانه‌اش۲ مورد استقبال حاکمانی مانند سیف‏الدوله حمدانی در حلب، کافور اخشیدی در مصر، عضدالدوله دیلمی در فارس، بریدی در بصره و ابن‌‌عمید در ارّجان، قرار گرفته بود.۳

احتمال می‌رود که ناشی اصغر نیز به سبب گرایش‌های اعتزالی‌اش از سوی حدیث‌گرایان قمی در بغداد به حاشیه رفته و مجالی برای نشر و گسترش اندیشه‌های کلامی‌ نوبختیان در بغداد پیدا نکرده است. مکدرموت او را از انتقال‌‌دهندگان تعالیم نوبختیان به شیخ مفید دانسته است.۴ اما محمدرضا جعفری این ادعای مکدرموت را نپذیرفته و بیان کرده است که هیچ دلیلی بر تلمذ و تعلّم شیخ مفید از ناشی اصغر وجود ندارد.۵ در تأیید سخن جعفری باید اضافه کرد که برخی عالمان امامی، تبار علمی متکلمان مدرسه بغداد از جمله شیخ مفید را تنها از طریق ابوالجیش به نوبختیان متصل کرده‌۶ و نامی از ناشی اصغر به میان نیاورده‌اند.

یکی دیگر از شاگردان متکلم نوبختی‌ها، ابوالحسین محمدبن ‌بشر حمدونی سوسنجردی می‌باشد - که احتمالاً از اهالی قریه سوسنجرد در حوالی بغداد بوده است.۷ - از سوسنجردی نیز به عنوان «من غلمان ابی‌سهل» یاد کرده‌اند.۸ در منابع به

1.. ابن‌حجر درباره‌اش می‌نویسد: «كان عالما بالأدب فیما فی علم الكلام شیعیاً جلدا» (ابن‌حجر، لسان المیزان، ج۴، ص۲۳۸).

2.. او در شمار ادبا و شعرا قرار داشته است. نک: حموی، معجم الادباء، ج۱۳، ص۲۸۰-۲۹۵.

3.. همان، ج۳، ص۲۸۲.

4.. مکدرموت، اندیشه‌های کلامی‌ شیخ مفید، ص۱۵-۱۶.

5.. جعفری، «الکلام عند الامامیه»، ص۲۵۱-۲۵۲.

6.. نباطی بیاضی در این باره می‌نویسد: «الشیخ الطوسی أخذ عن السید الأجل علم الهدى أبی‌‌القاسم علی‌‌بن‌ الحسین و عن الشیخ أبی‌عبداللّه المفید و أخذ المفید عن أبی‌الجیش المظفربن ‌محمد البلخی و هو أخذ عن شیخ المتكلمین أبی‌سهل إسماعیل‌‌بن ‌علی النوبختی خال الحسن‌‌بن موسى» (نباطی بیاضی، الصراط المستقیم، ج۲، ص۹۸).

7.. دربارۀ سوسنجرد و منسوبین آن ناحیه نک: سمعانی، الانساب، ج ‌۳، ص۳۳۵؛ حموی، معجم البلدان، ج ‌۳، ص۲۸۱؛ ابن‌اثیر، اللباب فی تهذیب الأنساب، ج ‌۲، ص۱۵۴.

8.. ابن‌ندیم، الفهرست، ص۲۲۶؛ شیخ طوسی، الفهرست، ص۲۰۸.

  • نام منبع :
    جریان‌شناسی فکری امامیه در دوران فترت(میانۀ مدرسۀ کوفه و مدرسۀ بغداد)
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1398
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 9899
صفحه از 478
پرینت  ارسال به