99
جریان‌شناسی فکری امامیه در دوران فترت(میانۀ مدرسۀ کوفه و مدرسۀ بغداد)

العثمانیة علی الجاحظ، مجالسة مع المخالفین فی معانٍ مختلفة، فدک، الرد علی من جوز علی القدیم البطلان، النکت و الاغراض فی الامامة، الارزاق و الآجال، الانسان و انه غیر هذه الجملة و قد فعلت فلا تلم را در حوزه دانش کلام تألیف کرده بود.۱ همچنین شیخ مفید شاگرد متکلم ناشناخته به نام ابویاسر طاهر معروف به غلام ابوالجیش نیز بوده است.۲ گفته‌ شده که شیخ مفید در عنفوان جوانی، مدتی نزد ابویاسر دانش آموخته و آنگاه با راهنمایی او برای کلام آموزی خدمت علی‌‌بن ‌عیسیٰ رمانی - از رهبران نامدار معتزله - رفته است.۳ از این گزارش فهمیده می‌شود که ابویاسر طاهر با محافل معتزلیان بغداد و شخص علی‌‌بن ‌عیسیٰ رمانی معتزلی ارتباط داشته و حتیٰ او را برتر از خویش می‌دانسته، از همین رو شیخ مفید را برای تکمیل دانش‌‌آموزی به محفل درسی رمانی ترغیب کرده است.

یکی دیگر از شاگردان بغدادی متکلمان نوبختی، ابوالحسین علی‌‌ بن ‌عبداللّه ‌‌بن ‌وصیف مشهور به «ناشی اصغر» (م.۳۶۵یا ۳۶۶ق) است. گمان می‌رود که او نیز همانند مشایخ نوبختی‌ خود، تمایلات اعتزالی داشته است. گفته شده که ناشی اصغر در مسائل کلامی، هماره پاسخ‌‌گو و در جدل و مناظره نیز پیشگام بوده است۴ و نیز در مباحث کلامی با متکلمان غیر امامی گفت‌وگو می‌کرده است.۵ بیشتر مناظرات ناشی با مخالفان، در مسئله امامت بوده۶ و کتاب الامامة وی نیز بیش از سایر تألیفات او مشهور بوده است.۷ شاید از این رو است که مخالفان با تعبیر «شیعه سرسخت» از او

1.. نجاشی، رجال، ص۴۲۲.

2.. ابن ‌ندیم، الفهرست، ص۲۲۶؛ نجاشی، رجال، ص۲۰۸؛ شیخ طوسی، الفهرست، ص۱۴۹.

3.. ابن‌ادریس، مستطرفات السرائر، ص۶۴۸؛ ورام، تنبیه الخواطر و نزهة النواظر، ج۲، ص۶۲۱.

4.. حموی، معجم الادباء، ج۱۳، ص۲۸۱.

5.. همان، ص۲۸۵-۲۸۶؛ ابن‌حجر، لسان المیزان، ج۴، ص۲۳۹.

6.. حموی، معجم الادباء، ج ‌۱۳، ص۲۸۱.

7.. نجاشی، رجال، ص۲۷۱.


جریان‌شناسی فکری امامیه در دوران فترت(میانۀ مدرسۀ کوفه و مدرسۀ بغداد)
98

جمع حضور داشته و با معتزلیان گفت‌و‌گو کرده است.۱احتمالاً ابوالجیش بلخی در جامعه امامیه بغداد که تحت سیطره محدثان قمی بوده، به سبب دیدگاه‌های اعتزال‌گرای خود در حاشیه قرار داشته و منزوی بوده است؛ از این رو در محافل امامیِ بغداد در سده چهارم، چندان فعال نبوده است.

گمان می‌رود به دلیل فضای حدیثی‌ که قمی‌ها در نیمه نخست سده چهارم در بغداد ایجاد کرده بودند، ابوالجیش بلخی ناچار به فراگیری حدیث و اخبار از محدثان بغدادی توجه نشان داده و از این رو است که درباره او گفته‌اند: «سمع الحدیث فاکثر»۲ یا «کان عارفاً بالاخبار».۳ شیخ مفید برخی منقولات روایی او را در آثار خود انعکاس داده است؛۴ همچنین فهرست آثار کلامی او را نیز نقل کرده است.۵ از این رو برخی پژوهشگران معاصر، ابوالجیش بلخی را حلقه وصل نوبختیان با شیخ مفید معرفی کرده‌اند.۶ البته میزان تأثیرپذیری شیخ مفید از او در هاله‌ای از ابهام قرار دارد، چه آنکه او غیر از نقل چند روایت، هیچ‌‌گاه در مباحث کلامی از ابوالجیش سخنی به میان نیاورده است؛۷ همچنین به روشنی معلوم نیست که شیخ مفید همه آثار ابوالجیش را بالقرائه از او دریافت کرده باشد. این گمانه از آن رو تقویت می‌شود که نشانه‌هایی مبنی بر وابستگی شیخ مفید به حدیث‌‌گرایان قمی، لااقل تا سال ۳۶۳ قمری در دست داریم.

به هر روی، این متکلم اعتزال‌گرای امامی، آثار قابل ملاحظه‌ای چون نقض

1.. ابوحیان توحیدی، اخلاق الوزیرین، ص۲۰۲-۲۰۷.

2.. نجاشی، رجال، ص۴۲۲.

3.. شیخ طوسی، الفهرست، ص۲۵۱.

4.. شیخ مفید، الارشاد، ج۱، ص۲۹، ۴۳، ۴۶-۴۷؛ شیخ مفید، الأمالی، ص۲۵۰، ۳۱۰.

5.. مکدرموت، اندیشه‌های کلامی شیخ مفید، ص۱۵.

6.. دربارۀ روایاتش نک: شیخ مفید، الارشاد، ج۱، ص۲۹، ۴۳، ۴۶، ۴۷؛ شیخ مفید، الأمالی، ص۳۱۰و ۳۵۰؛ شیخ طوسی، الأمالی، ص۷۹، ۹۴، ۱۲۵، ۱۶۵، ۲۲۹، ۲۳۲، ۲۳۳، ۲۳۸.

  • نام منبع :
    جریان‌شناسی فکری امامیه در دوران فترت(میانۀ مدرسۀ کوفه و مدرسۀ بغداد)
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1398
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 10008
صفحه از 478
پرینت  ارسال به