قم را در ماوراءالنهر منتشر كرد كه بخشی از آن را كشی در كتابش انعكاس داده است.۱ ابومحمد جعفر‌بن احمد - یكی از فقهای قمی‌تبار - نیز به منطقه ایلاق ماوراءالنهر رفته و در آنجا سكنا گزید. احادیث اندكی از او در مصادر امامی منعكس شده است.۲ محمد‌بن حسن قمی كه به یكی از خاندان‌های دانش‌پرور قمی منسوب بود، در بخارا اقامت داشت؛ همان كه شیخ صدوق، كتاب كمال‌الدین را به درخواست وی نگاشت.۳ از روایات وی چیزی گزارش نشده است.
از سوی دیگر، بعضی از نسل پسینی خراسانی‌ها به قم آمده و نزد مشایخ محدث قم علم‌آموزی كردند.۴ یكی از این افراد ابراهیم‌‌بن محمد‌بن عباس ختلی است. او روایات قابل توجهی را از سعد‌بن عبداللّه اشعری و احمد‌بن ادریس اشعری آموخت و به ماوراءالنهر انتقال داد.۵ البته وی در كوفه، نزد ابن فضال نیز شاگردی كرده بود.۶
در نیمه دوم سده چهارم، رفته رفته تكاپوی جریان حدیث‌گرایی در خراسان و ماوراءالنهر به محاق رفت. در این دوره كه تقریباً همه جریان‌های امامی در آن دیار رو به افول نهاده بودند، جریان حدیث‌گرایی نیز رونق پیشین خویش را از دست داد، كه البته نقش دولت‌های شیعه‌ستیز آن نواحی همچون غزنویان را نباید در تضعیف امامیه از نظر دور نگاه داشت.
به هر روی، شیخ صدوق - محدث شهیر امامیه - در این دوره با سفرهای متعدد و طولانی به بسیاری از مناطق خراسان و ماوراءالنهر، با شیعیان آن دیار ارتباط برقرار كرد. او ضمن فراگیری معارف اهل بیت علیهم السلام از مشایخ خراسان و ماوراءالنهر، ۷ با
1.. شیخ طوسی، اختیار معرفة الرجال، ج۱، ص۱۰۵، ۲۲۴- ۲۲۷، ۹۰- ۹۲؛ ج ۲، ص۵۷۹، ۶۷۸، ۸۵۱.
2.. شیخ صدوق، التوحید، ص۸۸، ۴۱۷؛ شیخ صدوق، عیون أخبار الرضا، ج۱، ص۱۳۹.
3.. شیخ صدوق، کمال الدین، ص۲-۳.
4.. شیخ طوسی، رجال، ص۴۰۷.
5.. شیخ طوسی، اختیار معرفة الرجال، ج۱، ص۳۴۱، ۳۴۶؛ ج۲، ص۴۷۳، ۶۱۴، ۶۲۸، ... .
6.. شیخ صدوق، التوحید، ص۱۵۳-۱۵۴.
