جبایی در مبحث امامت را به چالش کشیده است.^۱

با توجه به مطالب گفته شده، احتمال می‌رود با نقش آفرینی جریان کلامی امامیه و آگاهی بخشی آنان، معتزلیان عسکرمکرم و رهبرشان ابوعلی جبایی در مسئله افضلیت از همراهی با اسلاف بصری‌شان خودداری کرده‌اند. البته این‌ بدان معنا نیست که معتزلیان عسکرمکرم در همه مسائل امامت به امامیه نزدیک شدند، بلکه آنان غیر از موضوع افضلیت سرسختانه با دیدگاه‌‌های امامیه مقابله می‌کردند و ابوعلی جبایی نیز همچنان بر پا برجا بودن اختلاف موضوع امامت با امامیه عسکرمکرم تأکید کرده است. ^۲

جریان حدیثی امامیه در بصره

پیشینه جریان حدیثی امامیه در بصره

دوران آغازین جریان حدیثی امامیه در بصره را باید از یاران امیرالمؤمنین علیه السلام شروع کنیم. هر چند به دلیل عدم جداسازی ملموس میان شیعه و غیر شیعه در آن دوران - تا زمان امام سجاد علیه السلام - به راحتی نمی‌توان از مرز بندی میان اصحاب ائمه علیهم السلام در قالب شیعی و یا سنی سخن به میان آورد، با این حال کسانی بوده‌اند که در سده اول به احادیث اهل بیت علیهم السلام اقبال و توجه بیشتری نشان می‌دادند؛ به ویژه آنکه این افراد از سوی مخالفان تشیع مورد طعن و نکوهش قرار گرفته‌اند. در پیشینه‌‌شناسی و ریشه‌‌یابی جریان حدیثی شیعه در بصره ناگزیر باید از آنان یاد کنیم.

از پیشگامان جریان حدیثی شیعه - در سده اول - در بصره می‌توان از خلّاس‌بن عمرو هَجَری (م. ح۱۰۰ق) نام برد. او را از جمله اصحاب فقیه امیرالمؤمنین علیه السلام بر

علی علیه السلام میلاً عظیماً»؛^۱همو کتابی به نام التفضیل نیز نگاشته بود.^۲ ابوالحسن علی‌بن عیسیٰ رمانی (م.۳۸۴ق) - شاگرد احمد‌بن علی اخشید - رهبر معتزلیان اخشیدی در بغداد نیز به افضلیت امام علی علیه السلام اعتقاد داشته است.^۳

به نظر می‌رسد تلاش‌های جریان کلامی امامیه در عسکرمکرم، در تحول دیدگاه معتزلیان عسکرمکرم و شخص ابوعلی جبایی نسبت به افضلیت امام علی‌ علیه السلام تأثیرگذار بوده است. همان‌ گونه که اشاره شد، جریان کلامی امامیه در عسکرمکرم به شدت در موضوع امامت فعال بوده است، به گونه‌ای که با تلاش‌های ابن جبرویه، اندیشمند بزرگ معتزلیان یعنی ابن‌ مملک جرجانی امامت را پذیرفته و به امامیه روی آورد. بعید نمی‌نماید که مناظرات ابن‌ جبرویه با عباد‌بن سلیمان صیمری^۴ نیز پیرامون مسئله امامت بوده باشد، به ویژه آنکه صیمری در امامت مخالف امامیه بوده و در فضیلت ابوبکر کتابی هم نوشته بود.^۵ توجه بالای ابن جبرویه عسکری به موضوع امامت را می‌توان از کتاب الکامل فی الامامه وی به خوبی دریافت کرد؛^۶ اثر ارزشمندی که ستایش نجاشی - دانش آموخته مکتب کلامی بغداد - را در پی داشته است.^۷همچنین فعالیت‌های ابن‌ مملک جرجانی - متکلم پیوسته به امامیه - درباره امامت در عسکرمکرم نیز قابل توجه می‌باشد، او در این باره گفت‌‌وگوهایی را با ابوعلی جبایی بزرگ معتزلیان بصره انجام داده و به شدت از مسئله امامت دفاع می‌کرده است. افزون بر این وی با نگارش آثاری، دیدگاه‌های