223
جریان‌شناسی فکری امامیه در دوران فترت(میانۀ مدرسۀ کوفه و مدرسۀ بغداد)

ظهر پیوسته در مساجد به درس و بحث اشتغال دارند. ولی آنها با آلودگی به علم کلام، خود را از چشم مردم انداخته و با اعتزال‌گرایی از دیگر مردم جدا شده‌اند. تا آنجا که اندرزگران و عوام به آنان بد می‌گویند.۱

باری، نام شهر عسکرمکرم با جریان کلامی معتزله و ابوعلی جبایی - متکلم بزرگ معتزلیان - گره خورده است. تاریخ‌نگاران و مقالات‌نگاران، آنجا را یکی از پایگاه‌‌ها و مواطن اصلی اندیشه اعتزالی برمی‌شمرده‌اند.۲ دقیقاً دانسته نیست که از چه زمانی معتزلیان در عسکرمکرم حضور پیدا کرده و اندیشه خویش را در آن سامان گسترش دادند؛ ولی دانسته است که نزدیکی منطقه خوزستان و شهر عسکرمکرم به شهر معتزلی‌‌نشین بصره، در اعتزال‌گرایی آن دیار تأثیرگذار بوده است، تا جایی‌که بیشتر مردم اقلیم خوزستان را معتزلیان تشکیل می‌دادند.۳ می‌دانیم که پیش از ورود ابوعلی جبایی - تقریباً در حوالی سال‌‌های ۲۷۵و۲۷۶ق -‌، معتزلیان در این شهر حضور داشته و فعال بوده‌اند؛۴ با نگاهی به منابع طبقات‌‌نگاری معتزله، با اسامی برخی متکلمان معتزلی که به عسکری مشهور بوده‌اند، مواجه می‌شویم که در طبقه قبل از ابوعلی جبایی قرار دارند. کسانی مانند ابومسعود عبدالرحمان عسکری از طبقه ششم، ۵ محمد‌بن اسماعیل عسکری و عبدالکریم‌‌بن روح

1.. مقدسی، احسن التقاسیم، ص۴۱۰.

2.. ملطی، التنبیه والرد، ص۳۳؛ مقدسی، احسن التقاسیم، ص۴۱۵؛ نشوان حمیری، الحور العین، ص۲۱۲. گفتنی ‌است که عسکرمکرم، موطن اصلی فرقۀ حماریه از فرقه‌های معتزله نیز بوده است. (اسفراینی، التبصیر فی‌الدین، ص۱۱۷).

3.. مقدسی، احسن التقاسیم، ص۴۱۵.

4.. در هنگام ورود ابوعلی جبایی به عسکرمکرم، عده‌ای از مستقبلین به وی گفتند: «نحن الشیوخ یتعلم بعضنا من بعض» (قاضی عبدالجبار، فضل الاعتزال، ص۲۸۸) این گزارش نشان دهندۀ فعالیت‌های کلامی در عسکر مکرم پیش از ورود ابوعلی جبایی است.

5.. ابن‌مرتضی، طبقات المعتزلة، ص۵۸.


جریان‌شناسی فکری امامیه در دوران فترت(میانۀ مدرسۀ کوفه و مدرسۀ بغداد)
222

رونق بوده و صنعتی شکوفا داشته، تا جایی‌که فقط صد هزار نفر در صنعت بافندگی (نخ‌ریسی) آن شهر اشتغال داشته‌اند.۱ همچنین بازار و تجارت‌خانه‌های پر رونقی در آن دیار وجود داشته است.۲ گفته‌اند فرآورده شکر منطقه خوزستان از شهرت فراوانی برخوردار بوده۳ و نیشکر، یکی از تولیدات عمده کشاورزی عسکرمکرم به شمار می‌رفته است.۴ برخی جغرافی‌‌نگاران از عسکرمکرم به عنوان تمیزترین شهر اعاجم نام برده‌اند۵ و همچنین مردم آنجا را درست ترازوترین مردم - در انجام معامله - برشمرده‌اند، ۶ که این دو گزارش از فرهنگ بالای اجتماعی مردمان عسکرمکرم حکایت دارد.

حضور انبوه علما و اندیشمندان در عسکرمکرم و با سواد بودن بیشتر مردم آن شهر، ۷ آنجا را به یک مرکز علمی و به تعبیر امروزی یک شهرک دانشگاهی تبدیل کرده بود. عسکرمکرم در دانش‌هایی چون پزشکی مرکز مهمی به شمار می‌رفته، از این رو بیمارانی را از شهرهای بزرگی چون اصفهان برای مداوا به آنجا می‌بردند.۸ برخی گزارش‌ها حکایت از آن دارند که دانش‌ نجوم نیز در آن شهر رونقی داشته تا جایی‌که برخی متکلمان آنجا، کم و بیش بدان درگیر بوده‌اند.۹ مقدسی جغرافی‌نگار و جامعه‌‌شناس مشهور در سده چهارم، آن دیار را این‌گونه وصف نموده است:

اندیشمندان و خردمندان دارند، بیشتر مردم آنجا از علما هستند که صبح تا

1.. همان.

2.. مقدسی، احسن التقاسیم، ص۴۱۰.

3.. همان، ص۴۱۶.

4.. حموی، معجم البلدان، ج۲، ص۴۰۵.

5.. مقدسی، احسن التقاسیم، ص۴۰۹-۴۱۰.

6.. همان، ص۳۴.

7.. همان، ص۴۱۰.

8.. تنوخی، الفرج بعد الشده، ج۲، ص۳۰۰.

9.. ابن‌طاووس، فرج المهموم، ص۱۵۵.

  • نام منبع :
    جریان‌شناسی فکری امامیه در دوران فترت(میانۀ مدرسۀ کوفه و مدرسۀ بغداد)
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1398
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 9945
صفحه از 478
پرینت  ارسال به