از بزرگان معتزله بصره، در محافل علمی بغداد و کوفه با اندیشه کلامی میثمی کم و بیش آشنا بوده‌اند و شاید هم در آن شهرها گفت‌‌وگوهایی با وی داشته‌اند، ولی بیشتر مناظرات میثمی با معتزلیان در شهر بصره روی داده است.۱ معمولاً جدال فکری او با معتزلیان در بصره - همچون مجالسش در بغداد - در سطح بالا و در حضور کارگزاران سیاسی برگزار می‌گردید.۲ نکته قابل تأمل اینکه نویسندگانی چون ابوالحسین خیاط معتزلی و ابن حزم اندلسی کوشیده‌اند هماره میثمی را طرف مغلوب مناظراتش با متکلمان معتزلی جلوه دهند؛۳ در حالی که برخی شواهد، خلاف این ادعاها را ثابت می‌کند.۴
ناگفته نماند که شمار قابل توجهی از مناظره‌ها و رویارویی علمی علی‌بن اسماعیل میثمی با مخالفان، پیرامون مسئله امامت بوده است؛۵ شاید از این رو بوده كه برخی او را نخستین متكلم امامیه در موضوع امامت پنداشته‌اند.۶ با این حال بعید نمی‌نماید او در سایر مباحث کلامی نیز با معتزلیان بصره گفت‌‌وگو کرده باشد.
علی‌بن اسماعیل میثمی - با توجه به فعالیت‌های عمیق کلامی و کشمکش‌های علمی خود - هوادارانی را در بصره پیدا کرد و حلقه فکری تشکیل داد که مقالات‌‌نگاران با عنوان اصحاب و تابعین میثمی از آنها یاد کرده‌اند.۷ البته غیر از ابوعثمان مازنی بصری - که از او سخن خواهیم گفت - نامی از شاگردان بصری او در دست نیست.
1.. خیاط، الأنتصار، ص۲۱۲.
2.. ابن‌حجر، لسان المیزان، ج۴، ص۲۶۵-۲۶۶.
3.. خیاط، الأنتصار، ص۱۵۵، ۲۱۲؛ ابن‌حزم، الفصل، ج۴، ص۱۸۱-۱۸۲.
4.. شیخ مفید، فصول المختارة، ص۲۳، ۲۴، ۲۹، ۸۶.
5.. ابن‌ندیم، الفهرست، ص۲۲۳؛ شیخ طوسی، الفهرست، ص۱۵۰.
6.. اشعری، مقالات الاسلامیین، ص۴۲، ۵۴.
