است یا نه. اما دانسته است که او با بسیاری از اندیشمندان معتزله بصره مانند عمروبن عبید، ضرار، ابوالهذیل علاف، ابوبكر اصم و نظام مناظره كرده است كه برخی از آنها در بغداد و در دربار خلفا و کارگزاران عباسی روی داده است.۱ با این حال معلوم نیست همه این گفت‌‌وگوها در بغداد انجام گرفته باشد. به دلیل ارتباط علمی کوفه با بصره، بعید نمی‌نماید که هشام سفرهای دیگری به بصره داشته و با متکلمان بصری گفت و شنود کرده است. احتمالاً هشام با کسانی مانند ابوبکر اصم - متکلم معتزلی مقیم بصره - ۲ (هیچ شاهدی مبنی بر حضورش در بغداد و کوفه در دست نیست) در بصره مناظره کرده است.۳
مهاجرت شاگردان هشام‌بن حکم به بصره
غیر از حضور هشام‌بن حکم در بصره، از پیشنیه جریان کلامی پیرو او در آن سامان، گزارش دیگری در دست نیست؛ تا آنکه در اواخر سده دوم هجری برخی از برجسته‌ترین شاگردان هشام‌بن حکم، از بغداد به بصره کوچیدند و در آنجا مباحثات کلامی خویش را پیگیری کردند.
حضور محمد‌بن سلیمان نوفلی در بصره
به نظر می‌رسد نخستین فرد از پیروان هشام‌بن حکم که پس از دوران محنت بار بغداد در بصره حضور پیدا کرد، محمد‌بن سلیمان‌بن عبداللّه‌بن حارث نوفلی بوده است. او از تبار آل نوفل یکی از تیره‌های نامدار قبیله بنی‌هاشم می‌باشد که بسیاری
1.. درباره مناظرات هشام نک: اسعدی، هشام‌بن حکم، ص۲۶۵-۳۰۲.
2.. او از متکلمان نامدار معتزله به شمار می‌رود که مسجدی در بصره داشته که گفته شده بیش از ۸۰ نفر از بزرگان معتزلی پشت سر وی نماز می‌خواندند. (ابن مرتضی، طبقات المعتزلة، ص۵۷).
3.. در وصف ابوبکر اصم نوشته‌اند: «بُلی بمناظره هشام ابن الحكم» (همان).
