فصل دوم:‌ جریان‌شناسی فکری امامیه در بصره

درآمد

چندان دور از واقعیت نیست اگر بگوییم بصره مهم‌ترین مرکز فرهنگی جهان اسلام در طی سده‌های اول تا چهارم محسوب می‌شده است. این شهر محل تلاقی همه افکار و اندیشه‌هایی بود که در آن دوره به نوعی بروز و ظهور داشتند. معتزله به عنوان مهم‌ترین و تأثیرگذارترین نحله فکری در آن ادوار از بصره برخاست. جریان‌های کاملاً متخالف فکری دیگر مثل خوارج، مرجئه و متصوفه نیز در بصره حضور داشتند و به کار فکری مشغول بودند. حتیٰ زنادقه، مانویان، مجوس و ثنویان نیز از حضور فعال در بصره برخوردار بودند.

در حوزه‌هایی مانند شعر و ادب، تاریخ‌‌نگاری و حوزه‌های فرهنگی دیگر، بصره همواره سرآمد بوده است. شیعه امامیه به یُمن همین فضای باز فرهنگی، علیٰ رغم اینکه در سده اول از حضور در بصره مهجور مانده بود، از اوایل سده دوم به آرامی جای خود را در میان اندیشه‌های بصره باز کرد و به مرور به گسترش چشم‌‌گیری دست پیدا کرد. اما این تنها یک ایده کلی است. پرسش اساسی ما این است که به‌طور دقیق چه جریان‌های فکری از امامیه و به چه نحوی وارد بصره شدند، بروز و

از سوی شاگردان آنان املا می‌شد. این آثار بیشتر شامل کتاب‌های جامع‌‌نگاری و تک‌‌نگاری‌هایی در حوزه حدیث و همچنین کتاب‌هایی با عنوان نوادر می‌شوند. هر چند - سوگ‌‌مندانه - امروزه بسیاری از این آثار در دسترس نیستند و حتیٰ برخی از آنها که تا سده‌های میانی نیز در دسترس عالمانی چون ابن طاووس قرار داشت به طور کلی مفقود شده‌‌اند، اما جای خوشبختی است که بخشی از این میراث در آثار عالمانی همچون کلینی، شیخ مفید و شیخ طوسی به دست ما رسیده است.

در کانون حدیثی بغداد، با چندین طیف غیریکسان از محدثان مواجه هستیم که هر یک دارای رویکردها و مبانی متخالف و احتمالاً انگیزه‌های متفاوت بوده‌اند. طیف محدثان مطرود که عموماً از ناحیه جامعه امامیه به دلیل غلو، نقل از مجاهیل یا باور به قیاس طرد شده بودند، در مقابل طیف محدثان اصیل قرار داشتند که در عین داشتن اصالت بغدادی، مورد پذیرش عموم محدثان بودند. طیف‌های دیگری همچون محدثان مرتبط با اهل سنت، محدثان متهم به غلو و غالیان و محدثان واقفی، نیز در بغداد حضور داشتند که اینان هم در حاشیه طیف اصیل، به تلاش‌های حدیثی مشغول بودند.